Ba choimhlint idé-eolaíoch ‘Cath Chúil an tSúdaire’ (1905-1906) thar aon rud eile. Tháinig lucht Chonradh na Gaeilge i gCúil an tSúdaire, Co. Laois, in adharca leis an gcléir ar an mbaile de bharr cinneadh ranganna Gaeilge a chur ar bun d’fhir agus mná.
Bhí bunús an Chonartha i gCúil an tSúdaire le fáil sna feiseanna a tionóladh ann in 1904 agus 1905, rud a spreag bunú Chraobh Ruairí Uí Mhórdha i mí na Bealtaine 1905.
Ar na daoine a bhí lárnach sa chraobh bhí an Conallach P.T. McGinley, a bhí ina bhall de Choiste Gnóthaí an Chonartha ag an leibhéal náisiúnta chomh maith. Nuair a bunaíodh an chraobh an chéad lá, bhí fir agus mná i láthair, agus thug beirt sagart, an tAthair O’Leary agus an tAthair Brophy, a dtacaíocht.
Ina dhiaidh sin, agus de bharr gur meascadh na fir agus na mná sna ranganna Gaeilge, thosaigh an chléir ag cáineadh na craoibhe, agus bhí sé deacair ar an gcraobh suíomh do na ranganna agus dá gcuid cruinnithe a aimsiú ar an mbaile.
Ach d’éirigh leo áit fheiliúnach a aimsiú sa deireadh agus tionóladh ranganna trí oíche sa tseachtain – ba mhná agus leanaí den chuid is mó a d’fhreastail orthu. Briseadh an tAthair O’Leary as an gcraobh go luath ina dhiaidh sin, agus tháinig tuilleadh cáinte ó altóirí na n-eaglaisí áitiúla.
Faoi mhí Mheán Fómhair 1905, bhí conspóid phoiblí tagtha chun cinn idir McGinley agus an tAthair Brophy.
Labhair McGinley leis an Leinster Leader an tráth sin agus dúirt sé ‘nach bhféadfaimis glacadh le smacht na hEaglaise Caitlicí ar gach aon chineál gníomhaíochta sa pharóiste. Ba mhaith linn a chur in iúl gur eagraíocht neamhsheicteach é Conradh na Gaeilge agus ní féidir linn glacadh le smacht na hEaglaise dá réir sin’.
Ach sheas eagraíochtaí Caitliceacha agus náisiúnacha áitiúla, Conradh na nÉireannach Aontaithe (United Irish League, an UIL) ina measc, leis an gcléir, agus rith an eagraíocht rúin i gcoinne an Chonartha.
Faoi Dheireadh Fómhair 1905, bhí na húdaráis eaglasta ag leibhéal na deoise agus ceannaireacht náisiúnta an Chonartha tarraingthe isteach sa scéal.
Chas toscaireacht ón gConradh leis an Easpag Patrick Foley, agus ina dhiaidh sin cuireadh fiosrúcháin ar bun sa séipéal i gCúil an tSúdaire. Le linn an fhiosrúcháin, leag Foley béim ar an ‘imní mhorálta’ a bhain le ranganna measctha, agus dúirt sé go mbeidís ina mbaol do dhaoine óga.
Scríobh McGinley litir oscailte mar fhreagra agus chosain sé coincheap na ranganna measctha ar bhonn na saoirse pearsanta. D’áitigh sé go raibh tacaíocht ó easpaig eile agus cháin sé cur isteach na cléire. Ag an am céanna, threisigh an UIL ar a n-ionsaí ar McGinley. Dúirt duine dá mbaill, Michael Dempsey i ngeall ar McGinley go raibh ‘lay pope in Portarlington’.
Faoi thús 1906, bhí baill lárnacha den Chonradh, lena n-áirítear Dubhghlas de hÍde agus Pádraig Mac Piarais, ag tacú le McGinley go hoscailte. Cuireadh ciste tacaíochta ar bun do bhaill áitiúla an Chonartha a briseadh as a bpoist. Thug de hÍde cuairt ar Chúl an tSúdaire go pearsanta agus mhol sé an obair a bhí ar bun ag Craobh Uí Mhórdha.
Mar sin féin, bhí an chléir ag bailiú tacaíochta agus d’eagraigh siad féile ar ar fhreastail 6,000 duine. D’úsáid an tAthair O’Leary an ócáid chun a chur in iúl gurb é an Caitliceachas, thar aon rud eile, tír agus teanga san áireamh, an rud ba thábhachtaí.
In 1906, d’imir an choimhlint tionchar ar chúrsaí CLG. Bhí buairt ann i measc na n-údarás coilíneach go mbeadh bruíon ann nuair a d’eagraigh na Conraitheoirí agus na sagairt comórtais CLG. Cuireadh tuilleadh constáblaí isteach sa bhaile, ach ní raibh aon achrann ann sa deireadh.
Chuaigh an chonspóid i léig nuair a theip ar an Athair O’Leary a bheith tofa go Coiste Gnóthaí an Chonartha. Sa bhliain 1912, d’áitigh an t-iriseoir W.P. Ryan gur eachtra stairiúil ab ea an choimhlint i gCúl an tSúdaire, agus gur léiriú é go raibh an ghluaiseacht náisiúnta agus teanga sásta an fód a sheasamh i gcoinne an chinsil chléirigh.
Léirigh ‘Cath Chúil an tSúdaire’ coimhlintí idir smacht na cléire, an náisiúnachas coimeádach, ceisteanna inscne, agus teacht chun cinn Gaeilgeoirí tuata nach raibh sásta géilleadh do na sagairt.