Author: misneach

An bhréag go bhfuil imircigh agus an lucht oibre in adharca leis an nGaelscolaíocht

Seans maith go bhfaca léitheoirí an ghearrthóg a chomhroinn an t-iriseoir Seán Mac an tSíthigh ar an suíomh  mallaithe sin X le déanaí; tá rudaí fiúntacha fós le fáil air. Buachaillín óg deich mbliana d’aois as an Úcráin darb ainm Misha Yerhidzé a labhair le Mac an tSíthigh.

Theith sé ón gcogadh dhá bhliain ó shin lena mháthair agus chuir siad fúthu i mBaile an Fheirtéaraigh i gceartlár Ghaeltacht Iarthar Chiarraí. Ach níor labhair Misha óg leis an iriseoir i mBéarla, ba i nGaeilge líofa a labhair sé, agus blas breá Chorca Dhuibhne ar a chaint.

Ní hamháin sin, ach bhí ceird an cheoil Ghaelaigh aige chomh maith agus é lánábalta an bosca ceoil a sheinm. Tá scéalta den sórt céanna tuairiscithe ag na meáin thall sa Bhreatain Bheag, páistí ón Úcráin a shúigh isteach an Bhreatnais gan mórán stró.

Chonaic beagnach milliún duine an físeán de Misha agus fágadh thart ar 300 nóta tráchta faoina bhun, a fhormhór mór dearfach. Mar is dual do na bómáin i bhfad amach ar an eite dheas bhí nimh éigin le craobhscaoileadh ag dornán beag acu faoin scéal.

Arsa cuntas amháin, Real News Éire, a bhfuil 55,000 leantóir acu, i mBéarla ‘ah yes foreigners speaking Irish is precisely what Patrick Pearse envisioned’. 

Ba léir nach raibh tuiscint ar bith acu ar fhealsúnacht an Phiarsaigh, a thuig cumhacht na teanga chun pobail dheighilte na tíre a aontú.

Agus é ag scríobh i ngeall ar an gcóras oideachais Sasanach in The Murder Machine, thagair sé do ‘na Gaeil agus na Gaill, agus muintir Uladh i lár an aonaigh’ a rachadh in adharca leis an gcóras oideachais ‘lofa’. Dar ndóigh, sa mhullach air sin, inimirceach ab ea athair an Phiarsaigh, saor cloiche as Birmingham Shasana a phós bean Éireannach. Ceannródaí oideachais a bhí sa Phiarsach agus, dá mbeadh sé beo inniu, d’fháilteodh sé roimh phoitéinseal imeasctha na Gaeilge do na hÉireannaigh nua.

Léiriú eile, má tá ceann de dhíth, ar an mbearna idir fís an Phiarsaigh agus stát na sé chontae fichead sa lá atá inniu ann ná an scannal a bhainaenn le Scoil na mBráithre Críostaí ar Shráid Synge. Gheall an t-iar-Aire Oideachais, Norma Foley (FF), roimh an toghchán go n-iompófaí Scoil Shráid Synge ina Gaelcholáiste.

Bhí an chuma air gur ghéill sí d’fheachtasaíocht an dreama Gaelcholáiste BÁC 2-4-6-8. Is iomaí uair, mar sin féin, a d’fhógair aire beartas éigin agus iad ar an mbealach amach an doras. Beidh sé faoi Helen McEntee (FG) cinneadh a dhéanamh faoi thodhchaí na scoile, agus tá cúrsaí éirithe casta go leor.

Tá cinneadh Foley imithe in aimhréidh agus bord bainistíochta agus múinteoirí na scoile ag éirí amach ina choinne. Níl Gaeilge ar chaighdeáin ard go leor ag formhór na múinteoirí agus tuairiscítear gur vótáil 90% acu i gcoinne chinneadh Foley.

Thuigfeá dóibh, ar bhealach, nó tá a bpoist sa scoil i mbaol agus níor dheineadh bainistiú ceart ná trédhearcach ar an bhfógra go ndéanfaí Gaelcholáiste di. Mar sin féin, tá ganntanas múinteoirí ar fud na hardchathrach agus tá os cionn 40 iar-bhunscoil lán-Bhéarla sa cheantar máguaird.

Cuireadh aon trua a bhí agam do na múinteoirí go tonn phoill an tseachtain seo nuair a chuaigh ionadaí dá gcuid i muinín leithscéal na hilchultúrthachta agus an aicmeachais chun cur i gcoinne an Ghaelcholáiste.

Arsa an t-ionadaí,

‘is dúshlán rómhór a bheadh ann do na clanna imirceacha agus den lucht oibre a bpáistí a sheoladh go Gaelcholáiste. Tá daltaí againn ó chúlraí éagsúla. Is moslamaigh iad cuid mhór dár ndaltaí nó tagann siad ó chúlraí eile imirceach, ó thíortha atá réabtha ag cogaí. Tá cónaí ar chuid acu in ionaid soláthair dírigh’.

Ba chóir don té sin labhairt le Misha, nó cuairt a thabhairt ar Ghaelscoil ar bith i gceantar lucht oibre: Baile Munna, Tamhlacht, an Cnoc Theas etc, cé go bhfuil gá i bhfad Éireann le níos mó acu i gceantair atá faoi mhíbhuntáiste.

Eiseamláir eile ná Gaelscoil Lir i dTeach Sagard. Tá sé pháiste is fiche sa scoil agus is é an Béarla an dara teanga ag 40% díobh.

De bharr an chogaidh san Úcráin agus Ionad Teifeach Iarthar na Cathrach a bheith buailte ar leac dhoras na Gaelscoile is as an Úcráin os cionn trian, nó 34%, de na daltaí. Chuir mé féin agallamh ar phríomhoide na scoile cúpla bliain ó shin agus tá na páistí as an iasacht ar a sáimhín só agus iad ag foghlaim trí mheán na Gaeilge.

Ach is beag nár stopadh bunú Ghaelscoil Lir ina tús. Ba é an tAire Oideachais Joe McHugh (FG) a d’fhógair go n-osclófaí Gaelscoil Lir thiar in 2019.

Léirigh tús na scoile an iomaíocht a bhí idir Ag Foghlaim le Chéile agus earnáil na Gaelscolaíochta. Go luath i ndiaidh do McHugh an dea-scéal a fhógairt, scríobh Ag Foghlaim le Chéile chuig an Roinn Oideachais. Mar a dúirt an eagraíocht Misneach ag an am, ‘seachas fáiltiú leis an gcinneadh, mar a dhéanfadh fíoreagraíocht ilchultúrtha, chuireadar ina choinne’. 

Ba é an chúis a bhí leis an achainí i bhfocail Ag Foghlaim le Chéile ná ‘go ndéanfadh dhá Ghaelscoil bhreise i gContae Bhaile Átha Cliath bac a chur ar thuismitheoirí a “rogha oideachais” a dhéanamh dá gclann’. Ar an dea-uair, níor éirigh leis an achomharc agus d’oscail Gaelscoil Lir i mbéal na paindéime i Meán Fómhair na bliana 2021.

Croílár na faidhbe le Scoil Shráid Synge agus i gcásanna Gaelscoileanna eile atá ag cailliúint i gcomórtas le Ag Foghlaim le Chéile ná idé-eolaíocht na bréige maidir leis an ilchultúrthacht, ciníochais agus an taicmeachas. 

Táthar ann sa stát,an Roinn Oideachais, roinnt mhaith múinteoirí i scoileanna lán-Bhéarla, baill áirithe de Pháirtí an Lucht Oibre, agus go leor acu siúd atá ag plé le Ag Foghlaim le Chéile, a chreideann nach mbaineann an Ghaeilge le hinimircigh ná leis an lucht oibre agus gur caitheamh aimsire meánaicmeach do mhionlach bídeach í.

Agus, anuas air sin, gur gníomh ‘forásach’, ‘ilchultúrtha’ nó ar mhaithe leis an ‘éagsúlacht’ é an Ghaeilge a bhrú amach as saol na n-imirceach agus an Béarla a bheith i réim go hiomlán.

Tá an smaointeoireacht chéanna tar éis cur go mór le fadhb na ndíolúintí ón Ardteistiméireacht; maítear nach fiú d’inimircigh tabhairt faoin nGaeilge mar ‘nach mbaineann sí leo’. Dar ndóigh, is bréagilchultúrthacht é seo, agus tá uisce faoi thalamh, naimhdeas seoiníneach i leith na Gaeilge, le sonrú in amanna.

Is fíor nach as an iasacht ach 1% de dhaltaí Gaelscoile, i gcomparáid le 10% i mbunscoileanna lán-Bhéarla, agus is dócha gurb amhlaidh ag leibhéal na hiar-bhunscoile.

Chun dul i ngleic leis an éagothromaíocht seo, mhol taighde a rinne Sealbhú cúpla bliain ó shin, Multilingual Parents and Children’s Experiences of Irish-medium Education, an rochtain atá ag tuismitheoirí ar Ghaelscoileanna a leathnú, bogadh i dtreo oideolaíocht ilteangach, agus go rachadh an Roinn i mbun feachtas mór poiblíochta i réimse leathan teangacha a dhíreodh ar thuismitheoirí páistí as an iasacht. 

Bheadh praghas le híoc air sin, agus bheadh drogall ar an Roinn, a fheidhmíonn ar nós meaisín nualiobrálach, an t-airgead sin a chaitheamh. Bheadh brú láidir ón bpobal ag teastáil chomh maith chun dul i bhfeidhm ar an Roinn agus idé-eolaíocht na bréagilchultúrthachta.

Ach is gá tabhairt faoi fheachtas láidir pobalbhunaithe ar an gceist, agus é nasctha le mórcheisteanna eile an Ghaeloideachais agus na Gaeilge, óir úsáidfear ceist an imirce chun ionsaí a dhéanamh ar an nGaeilge amach anseo.

‘Nuair a thagann na naimhde, ní mór do na mná, fiú, troid’; Streachailt na mban i Vítneam

Ar na rudaí is fearr a tharla i dtaca le staireolaíocht na hÉireann le linn deich mbliana na gcuimhneachán ná insíodh scéal na mban a throid le linn Réabhlóid na hÉireann (1912-23). Is fiú súil a chaitheamh ar ról na mban i dtír eile a bhí ag éirí amach i gcoinne impireachta; Vítneam.

In 1954, le linn Chogadh Saoirse Vítneam nó Céad Chogadh na hInd-Síne (1946-1954) fuair trodairí frithimpiriúlacha Vítneam an lámh in uachtar ar 16,000 trúpa coilíneach Francach ag Dien Bien Phu. Ba chor cinniúnach é an cath i dtitim impireacht na Fraince agus thug bua na Vítneamach ardú meanman do réabhlóidithe ar fud an domhain. Bhí mná i lár an aonaigh sa troid agus gan iad ní bheadh rath ar an streachailt ar son na saoirse náisiúnta.

Bhí traidisiún ársa ag frithbheartaíocht na mban i stair Vítneam. Chuidigh siad an ruaig a chur ar ionraí ón tSín, rud a spreag an nath cainte ‘nuair a thagann na naimhde, ní mór  do na mná, fiú, troid’.

D’aineoinn insint patrarcachta na staire, cothaíodh scéal fhrithbheartaíocht na mban tríd an mbéaloideas, rud a spreag do na glúine éirí amach i gcoinne tiarnaí feodach, coilínigh Fhrancacha, agus, ina dhiaidh sin, fhórsaí míleata SAM. 

Bhí éirithe leis an bhFrainc bonn láidir a chuir faoina gcoilíneacht i Vítneam faoin mbliain 1884 tar éis 40 bliain de chogaí agus gadaíocht. Mar a tharlaíonn i neart cásanna dá shórt, rinne an Fhrainc an náisiún a roinnt ina thrí ‘thír’. Coinníodh na trí ‘thír’ seo faoi fhorghabháil ag baint leas as modhanna barbartha agus mídhaonna. 

Bunaíodh Cumann an mBan Vítneamach sa bhliain 1930 le tacaíocht Pháirtí Cumannach na hInd-Síne faoi cheannasaíocht Ho Chi Minh. Chuir na cumannaigh saoirse na mban ag croílár a gcuid oibre i dtreo na sprice impiriúlachas na Fraince agus an feodachas dúchasach a threascairt.

Bhí cinnirí Chumann na mBan chun cinn ag eagrú chosmhuintir na tuaithe agus oibrithe monarchan chun dul ar stailc agus léirsiú i gcoinne na bhFrancach.

In 1930, bhain oibrithe a bhí ar stailc ag plandáil rubair airm na saighdiúirí Francacha uathu, chuir siad constaicí ar na bóithre, agus thug an chosmhuintir thuaithe soláthairtí dóibh.

Bhí sé de nós ag Legionnaires na Fraince mná Vítneamacha a éigniú agus nuair a d’éirigh na mná amach bhain siad na súile de na fir a d’éignigh iad. Chuir na Francaigh an ghluaiseacht faoi chois agus b’éigean do Chumann na mBan Vítneamach feidhmiú faoi thalamh.

Níor chuir an lámh láidir na mná ó dhoras agus lean siad leis an eagrú. Bunaíodh Sóivéidí Nghe Tinh i ndiaidh d’údaráis na Fraince teitheadh, agus bhí smacht acu ar dhá chúige ar feadh seala.

Bhronn na sóivéidí (comhairlí áitiúla d’oibrithe) talamh, oideachas polaitiúil, agus rannpháirtíocht i gcruinnithe poiblí ar mhná. I ndiaidh do na Francaigh iad a bhuamáil, tháinig tuilleadh ban i dtreo Chumann na mBan.

Lean cadre ban ar aghaidh ag earcú isteach sa ghluaiseacht trí imeachtaí sóisialta amhail bainseacha agus sochraidí, agus bhí sé de nós acu bualadh le chéile faoi rún istoíche.

Bhí ról lárnach ag na mná sa chogadh ar son na saoirse i gcoinne na bhFrancach. Nuair a bunaíodh an Viet Minh sna 1940í mar fhronta aontaithe tugadh cead do mhná an lámh láidir a úsáid. Dár le hIarsmalann na mBan Vítneamach in Hanáí, bhí tuairim agus 980,000 bean bainteach leis na fórsaí treallchogaíochta.

Ba in Hoang Ngan i gCúige Hung Yen a bhí an líon ba mó ban páirteach, 7,365 acu. Throid an grúpa amháin seo i 680 cath, rinne siad scrios ar 13 láthair de chuid na namhad agus 16 chiliméadar de líonraí gutháin, chomh maith le 383 saighdiúir Francach a mharú nó a ghabháil.

I dteannta a bheith ag troid, thug na mná cúram do shaighdiúirí agus rinne siad sholáthairtí a sheachadadh  agus bainistiú ar chúrsaí lóistíochta. Idir na blianta 1950 agus 1954 chaith mná beagnach milliúin lá oibre ag seachadadh bia agus airm. Le linn Chogadh Saoirse Vítneam d’fhás ballraíocht Chumann na mBan go roinnt milliúin bean.

Ar an 7 Bealtaine 1954, i ndiaidh 55 lá de throid, scrios Arm na Vítneamach daingean ‘dochloíte’ de chuid na bhFrancach ag Dien Bien Phu.

Ba é an tArdcheannasaí Vo Nguyen Giap a stiúraigh an cath, agus b’éigean do 10,000 saighdiúir Francach géilleadh. Ba bhuille marfach é seo do choilíneachas na Fraince, agus leagadh dúshraith tábhachtach do na Vítneamaigh ina dtroid i gcoinne SAM ar ball. 

Mar a dúirt an Ginearál Giap ag an am, ‘thug an bua ag Dien Bien Phu agus an cogadh frithbheartaíochta i gcoinne na bhFrancach bonn láidir teoriciúil, taithí agus an fhéinmhuinín dár muintir an ceann is fearr a fháil ar na hionsaitheoirí Meiriceánacha agus cogadh na saoirse a mhair tríocha bliain a thabhairt chun críche le bua’.

Laghdaigh cíosanna agus rátaí úis!
Pá comhionann ar obair chomhionann!
Obair chontúirteach ar bith do mhná!
Dhá mhí de shaoire mháithreachais le pá iomlán!
Síos leis an bpósadh éigeantach!
Síos leis an bpolagamas!
Cuir ar ceal an nós dímheas a léiriú ar mhná!

— Sluán Chumann na mBan, Vítneam, 1930

Teitheadh na nGéanna Fiáine agus Pádraig Sáirséal, 1691

Luadh Pádraig Sáirséal, nó ‘an Sáirséalach’ (1655-93), sna meáin le déanaí, óir creidtear go bhfuil seandálaithe tar éis teacht ar a chorp i séipéal sa Bheilg. Léiríonn taifid staire gur cuireadh Sáirséal in uaigh gan leac i gcathair bheag darb ainm Huy taobh le saighdiúir Francach nach eol a ainm.

D’fhág Sáirséal Éire le linn Theitheadh na nGéanna Fiáine in 1691, nuair a chuaigh saighdiúirí Seacaibíteacha a bhí dílis do Rí Séamas II thar sáile chun troid le hairm na Mór-Roinne, go háirithe an Fhrainc agus an Spáinn.

Tá Sáirséal ar dhuine de na ceannairí míleata is tábhachtaí i stair na hÉireann. Rugadh i dteaghlach Angla-Éireannach Caitliceach é thart ar an mbliain 1655. Ba de shliocht Gaelach a mháthair, iníon le Ruaidhrí Ó Mórdha, ceannaire Éirí Amach 1641. Chaith Sáirséal tréimhse in arm na Fraince. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé isteach in arm na Seacaibíteach agus bhí cáil amach air mar cheannaire cróga agus neart taithí aige ar chúrsaí míleata le linn Chogadh na Seacaibíteach (1689–1691).

Bhris an cogadh úd amach de bharr coimhlinte i ngeall ar an té a bheadh ina rí ar Shasana, Albain agus Éirinn. Ar thaobh amháin bhí an Caitliceach Séamas II agus bhí an Protastúnach Liam Oráiste i gceannas an taobh eile. Bhain Liam Oráiste an choróin de Shéamas le linn na Réabhlóide Glórmhaire in 1688. 

Thacaigh Caitlicigh na hÉireann le Séamas, ag súil go dtabharfadh sé ar ais a gcuid tailte agus cearta, fad is a thacaigh Protastúnaigh le Liam Oráiste chun bonn ní ba láidre a chuir faoina smacht féin ar an tír. Ba chuid bheag é an cogadh de choimhlint Eorpach níos leithne idir an Fhrainc (a thacaigh le Séamas) agus an Comhaontas Mór (a thacaigh le Liam Oráiste) le linn Chogadh an Chomhaontais Mhóir (1688–1697). 

Ar na gaiscí ba mhó a rinne an Sáirséalach le linn Chogadh na Seacaibíteach ná an ruathar ag Baile an Fhaoitigh i Lúnasa 1690. Ba ruathar dána é ar thionlacan míleata fhórsaí Liam Oráiste inar scriosadh trealamh cogaíochta léigir a bhí le húsáid i gcoinne Luimnigh, rud a chuir moill ar thitim na cathrach agus a thug ardú meanman do na Seacaibítigh.

In ainneoin na n-iarrachtaí seo, cuireadh na Seacaibítigh faoi léigear, agus chlis orthu ag Cath na Bóinne (1690) agus Cath Eachroma (1691) chomh maith. Mar thoradh ar an mbrú míleata seo, chuaigh Sáirséal agus a lucht leanúna siar go Luimneach, an áit dheireanach a bhí faoina smacht. Tar éis cainteanna fada, síníodh Conradh Luimnigh ar an 3 Deireadh Fómhair 1691.

Bhí ról lárnach ag Sáirséal i gConradh Luimnigh, a thug an rogha do shaighdiúirí Seacaibíteacha fanacht in Éirinn faoi riail Phrotastúnach nó dul ar deoraíocht chun leanúint ar aghaidh ag troid ar son Shéamais II. Roghnaigh Sáirséal agus timpeall 14,000 saighdiúir Éireannach agus a dteaghlaigh dul ar deoraíocht seachas glacadh le riail na Sasanach. Tugadh Teitheadh na nGéanna Fiáine ar an imeacht ollmhór seo.

Ar an 22 Nollaig 1691, d’imigh Sáirséal agus a chuid fear ó Chorcaigh chun na Fraince, áit ar tógadh isteach in arm na Fraince iad mar chuid den Bhriogáid Éireannach. Ba chaillteanas ollmhór é seo d’Éirinn; chaill an tír cuid mhór dá ceannairí agus dá saighdiúirí ab’éifeachtaí.

Mar a mhíníonn an staraí Thomas Bartlett, ‘ní hamháin gur deireadh leis an gcogadh a bhí i gConradh Luimnigh, ach ba thús le ré fhada de mhíleatachas Éireannach thar lear é, a d’fhág lorg ar stair na hEorpa ar feadh céad bliain’.

Sa Fhrainc, chuir Rí Louis XIV fáilte roimh Sáirséal. Thuig Louis luach na n-imirceach Éireannach mar chomhghuaillithe in aghaidh Liam Oráiste. Bronnadh céim ard ar Sháirséal mar maréchal de camp (maorghinearál), agus bhí sé mar cheannaire na saighdiúirí Éireannacha le linn Chogadh na Naoi mBliana (1688–1697).

Bhí impleachtaí móra ag Teitheadh na nGéanna Fiáine, faoi cheannas an tSáirséalaigh, d’Éirinn. Le himeacht an oiread sin saighdiúirí oilte, cuireadh deireadh le haon fhrithbheartaíocht mhíleata a bhí fágtha in aghaidh riail Shasana, agus osclaíodh an doras do na Péindlíthe, agus srianta crua ar Chaitlicigh.

Agus na saighdiúirí Éireannacha i gcéin bhain siad cáil amach mar laochra den chéad scoth, go háirithe in arm na Fraince agus na Spáinne, áit ar lean siad ag troid i gcoimhlintí móra Eorpacha. Lean an Bhriogáid Éireannach ag troid ar son na Fraince ar feadh breis agus céad bliain.

Ba é Cath Landen (1693), sa Bheilg sa lá atá inniu ann, an cath deireanach inar throid an Sáirséalach. Throid sé faoi cheannas an Mharascail Luxembourg agus gortaíodh go tromchúiseach é lena linn. Deirtear gurbh iad na focail dheireanacha uaidh ná ‘Ó, dá dtarlódh seo ar son na hÉireann!’, rud a léirigh a dhílseacht dá thír dhúchais.

De réir an staraí J.G. Simms, ‘Ní hamháin gur chaill an Fhrainc ginearál luachmhar, ach chaill Éire siombail. Do mhórán Éireannach ar deoraíocht, ba shiombail den dóchas é Sáirséal go mbeadh Éire neamhspleách arís. Ach d’imigh an dóchas le himeacht ama’.

Má dhearbhaíonn na seandálaithe atá i mbun tochailte in Huy na Beilge faoi láthair go bhfuil Sáirséal curtha ann, tógfar a chorp ar ais go Luimneach, áit a ndéanfar é a adhlacadh ina bhaile dúchais.

Léiríonn amhrán anaithnid ón 17ú haois an meas a bhí ag Gaeil ar Sháirséal:


A Phádraig Sáirséal, is duine le Dia thú,
is fearrde an talamh ar sheasadh tú riamh air,
do bhainteá allas as clanna na striapach,
is do sciob an barr ó láimh rí Uilliam leat,
Och! ochón!

Rialtas na nOllghaimbíní 

Is téarma de Bhéarla na hÉireann é an téarma ‘Gombeen man’. Is cosúil gur tháinig sé isteach sa chaint le linn an Ghorta Mhóir, agus go bhfuil bunús ann san fhocal Gaeilge ‘gaimbín’, a chiallaíonn ‘ús ar airgead’.

Ghearradh an ‘Gombeen man’ rátaí úis arda orthu siúd a fuair iasachtaí uaidh. Le linn an Drochshaoil dhéanfadh siopadóirí agus mangairí bia Caitliceacha rátaí arda úis a ghearradh ar na bochtáin a bhí nach mór stiúgtha nó ag fáil bháis den ocras a fuair bia uathu. Tuigeadh gur caimiléir nó duine nach bhféadfaí a thrust a bhí sa ‘Gombeen man’ as sin amach. Sa lá atá inniu ann is le polaiteoirí cama is mó a shíltear an téarma ‘Gombeen’.

Agus an rialtas nua ar tí teacht ar an bhfód agus an dream sin na ‘Neamhspleáigh Réigiúnacha’ ag tacú leo, feictear go soiléir iompar na ngaimbíní. A luaithe is a bhí margadh déanta leis an dá mhórpháirtí, Fianna Fáil agus Fine Gael, thosaigh na gaimbíní ag éileamh cearta cainte a bheadh ag an bhfreasúra.

Eascraíonn an t-éileamh aisteach seo as seasamh contrártha aicmeach agus polaitiúil na neamhspleách. Is tiarnaí talún agus lucht gnó iad cuid de na daoine is mó le rá sa ghrúpa seo. Sa mhullach air sin, ní aon rún é go gciontaíodh duine acu as coir chánach.

In ainneoin saibhreas suntasach na ngaimbíní seo, ligeann siad orthu féin gur cuid den chosmhuintir iad atá faoi chois ag ‘na boic sin thuas i mBaile Átha Cliath’.

Gan amhras, tá éagothroime eacnamaíoch agus bonneagair idir Baile Átha Cliath agus codanna áirithe den tuath – is í stair choilíneach na tíre bunús cuid mhór den éagothroime chéanna. Ach feileann sé do na gaimbíní tuaithe seo codarsnacht lom a chothú idir muintir na tuaithe agus muintir na cathrach.

Sa chaoi seo cuirtear faoi cheilt an buntáiste rachmais agus aicmeach atá ag na gaimbíní ina bpobail féin agus déantar dearmad i bpobail áirithe thíos faoin tuath go bhfuil ceantair san ardchathair atá go mór faoi mhíbhuntáiste. Is féidir leis na gaimbíní an dá thrá a fhreastal dá réir.

Go minic is cuma sa sioc le lucht tacaíochta na ngaimbíní tuaithe más tiarna talún an gaimbín ar thug siad a vóta dó – tiarna talún a chuireann leis an ngéarchéim tithíochta – a fhad is go bhfaigheann siad infheistíocht éigin dá gceantar. Tógfar bóthar nua nó ionad pobail agus múchtar an t-éileamh ar athrú suntasach ar pholasaí tithíochta, sláinte agus mar sin de. Ar deireadh thiar, cuireann an cultúr seo cosc ar chomhthuiscint aicmeach idir oibrithe uirbeacha agus tuaithe.

Feictear an patrún céanna leis an ‘cliantúlacht tuaithe’ seo i ndeisceart na hIodáile agus sa tSicil, mar a d’aithin na scoláirí Eric Hobsbawm, Luigi Graziano, agus daoine eile ina measc.

Mar shampla, thug Agostino Mantegna faoi deara go mbíonn claonadh ag an gcliantúlacht seo i dtreo na caimiléireachta. Chomh maith leis sin, bíonn ‘tuilleadh den chultúr seo le sonrú i gceantair ina ndáiltear níos lú maoine. Sna ceantair sin téann “vótaí malartaithe” (i.e. vótaí pearsanta) i dtreis’.

Go bunúsach, baineann an gaimbín leas as an míbhuntáiste chun é nó í féin a chothú go polaitiúil.

Cé nach bhfuil cultúr an ghaimbíneachais teoranta do cheantair thuaithe — toghadh duine de na Neamhspleáigh Réigiúnacha i mBaile Átha Cliath Thuaidh agus é ag maíomh go dtabharfadh sé tuilleadh maoinithe do Thaobh Thuaidh bocht na cathrach — tá sé níos láidre faoin tuath de bharr a laghad infheistíochta bonneagair a dhéantar ansin.

Sa tréimhse atá romhainn, in ionad na nGlasach ag éileamh lánaí rothair ó phríomhpháirtithe an chomhrialtais, beidh na gaimbíní ag éileamh bóithre agus maoiniú do pháirceanna spóirt.

Conas is féidir an múnla seo a shárú? Tá gníomhaíocht an fhreasúra chun dul i ngleic leis an ngaimbíneachas le seachtain anuas bunaithe go hiomlán ar Theach Laighean. Ach i bhfírinne is cuma leis an mórphobal – daoine óga go háirithe – faoin ngeáitsíocht istigh ansin. Caithfear gluaiseacht ón mbun aníos a thógáil chun dul i bhfeidhm ar shaol laethúil na ndaoine.

Seasann an Conradh an fód i gcoinne na cléire: ‘Cath Chúil an tSúdaire’ 1905-6

Ba choimhlint idé-eolaíoch ‘Cath Chúil an tSúdaire’ (1905-1906) thar aon rud eile. Tháinig lucht Chonradh na Gaeilge i gCúil an tSúdaire, Co. Laois, in adharca leis an gcléir ar an mbaile de bharr cinneadh ranganna Gaeilge a chur ar bun d’fhir agus mná.

Bhí bunús an Chonartha i gCúil an tSúdaire le fáil sna feiseanna a tionóladh ann in 1904 agus 1905, rud a spreag bunú Chraobh Ruairí Uí Mhórdha i mí na Bealtaine 1905.

Ar na daoine a bhí lárnach sa chraobh bhí an Conallach P.T. McGinley, a bhí ina bhall de Choiste Gnóthaí an Chonartha ag an leibhéal náisiúnta chomh maith. Nuair a bunaíodh an chraobh an chéad lá, bhí fir agus mná i láthair, agus thug beirt sagart, an tAthair O’Leary agus an tAthair Brophy, a dtacaíocht.

Ina dhiaidh sin, agus de bharr gur meascadh na fir agus na mná sna ranganna Gaeilge, thosaigh an chléir ag cáineadh na craoibhe, agus bhí sé deacair ar an gcraobh suíomh do na ranganna agus dá gcuid cruinnithe a aimsiú ar an mbaile.

Ach d’éirigh leo áit fheiliúnach a aimsiú sa deireadh agus tionóladh ranganna trí oíche sa tseachtain – ba mhná agus leanaí den chuid is mó a d’fhreastail orthu. Briseadh an tAthair O’Leary as an gcraobh go luath ina dhiaidh sin, agus tháinig tuilleadh cáinte ó altóirí na n-eaglaisí áitiúla.

Faoi mhí Mheán Fómhair 1905, bhí conspóid phoiblí tagtha chun cinn idir McGinley agus an tAthair Brophy. 

Labhair McGinley leis an Leinster Leader an tráth sin agus dúirt sé ‘nach bhféadfaimis glacadh le smacht na hEaglaise Caitlicí ar gach aon chineál gníomhaíochta sa pharóiste. Ba mhaith linn a chur in iúl gur eagraíocht neamhsheicteach é Conradh na Gaeilge agus ní féidir linn glacadh le smacht na hEaglaise dá réir sin’.

Ach sheas eagraíochtaí Caitliceacha agus náisiúnacha áitiúla, Conradh na nÉireannach Aontaithe (United Irish League, an UIL) ina measc, leis an gcléir, agus rith an eagraíocht rúin i gcoinne an Chonartha.

Faoi Dheireadh Fómhair 1905, bhí na húdaráis eaglasta ag leibhéal na deoise agus ceannaireacht náisiúnta an Chonartha tarraingthe isteach sa scéal.

Chas toscaireacht ón gConradh leis an Easpag Patrick Foley, agus ina dhiaidh sin cuireadh fiosrúcháin ar bun sa séipéal i gCúil an tSúdaire. Le linn an fhiosrúcháin, leag Foley béim ar an ‘imní mhorálta’ a bhain le ranganna measctha, agus dúirt sé go mbeidís ina mbaol do dhaoine óga.

Scríobh McGinley litir oscailte mar fhreagra agus chosain sé coincheap na ranganna measctha ar bhonn na saoirse pearsanta. D’áitigh sé go raibh tacaíocht ó easpaig eile agus cháin sé cur isteach na cléire. Ag an am céanna, threisigh an UIL ar a n-ionsaí ar McGinley. Dúirt duine dá mbaill, Michael Dempsey i ngeall ar McGinley go raibh ‘lay pope in Portarlington’.

Cúl an tSúdaire

Faoi thús 1906, bhí baill lárnacha den Chonradh, lena n-áirítear Dubhghlas de hÍde agus Pádraig Mac Piarais, ag tacú le McGinley go hoscailte. Cuireadh ciste tacaíochta ar bun do bhaill áitiúla an Chonartha a briseadh as a bpoist. Thug de hÍde cuairt ar Chúl an tSúdaire go pearsanta agus mhol sé an obair a bhí ar bun ag Craobh Uí Mhórdha.

Mar sin féin, bhí an chléir ag bailiú tacaíochta agus d’eagraigh siad féile ar ar fhreastail 6,000 duine. D’úsáid an tAthair O’Leary an ócáid chun a chur in iúl gurb é an Caitliceachas, thar aon rud eile, tír agus teanga san áireamh, an rud ba thábhachtaí.

In 1906, d’imir an choimhlint tionchar ar chúrsaí CLG. Bhí buairt ann i measc na n-údarás coilíneach go mbeadh bruíon ann nuair a d’eagraigh na Conraitheoirí agus na sagairt comórtais CLG. Cuireadh tuilleadh constáblaí isteach sa bhaile, ach ní raibh aon achrann ann sa deireadh.

Chuaigh an chonspóid i léig nuair a theip ar an Athair O’Leary a bheith tofa go Coiste Gnóthaí an Chonartha. Sa bhliain 1912, d’áitigh an t-iriseoir W.P. Ryan gur eachtra stairiúil ab ea an choimhlint i gCúl an tSúdaire, agus gur léiriú é go raibh an ghluaiseacht náisiúnta agus teanga sásta an fód a sheasamh i gcoinne an chinsil chléirigh.

Léirigh ‘Cath Chúil an tSúdaire’ coimhlintí idir smacht na cléire, an náisiúnachas coimeádach, ceisteanna inscne, agus teacht chun cinn Gaeilgeoirí tuata nach raibh sásta géilleadh do na sagairt.

Na hÉireannaigh Óga agus an Cumann Reipéil i mBéal Feirste, 1846-1848

Ba thréimhse chorraitheach é lár an 19ú haois don náisiúnachas in Éirinn, go háirithe i gCathair Bhéal Feirste. Bhí tionchar ag na coimhlintí idir na hÉireannaigh Óga agus lucht leanúna Dhónaill Uí Chonaill idir 1846 agus 1848 ar fhorbairt an náisiúnachais sa chathair as sin amach. Bhí Béal Feirste ina cathair thábhachtach sa streachailt chun Acht an Aontais 1800 a aisghairm.

Ach bhagair teacht in inmhe na nÉireannach Óg radacacha gluaiseacht choimeádach Uí Chonaill agus an Cumann Reipéil. Tharla an t-easaontas idir an dá dhream i gcomhthéacs an Ghorta Mhóir agus réabhlóidí ón mbun aníos ar Mhór Roinn na hEorpa. D’fhágfadh an scoilt lorg seasta ar fhorbairt an phoblachtachais in Éirinn sa 19ú haois.

Ba lárionad trádála é Béal Feirste an tráth seo. Mar a mhaígh an taistealaí William Makepeace Thackeray in 1842 bhí an chathair ‘folláin, rathúil, agus rachmasach.’ Bhí an Cumann Reipéil gníomhach sa chathair ó 1842 i leith, agus iarracht á déanamh acu an rath sin a thapú ar mhaithe leis an náisiúnachas.

Ba iad na ceardaithe, siopadóirí, agus trádálaithe Caitliceacha an dream ba láidre i measc lucht Reipéil na cathrach, ach rinne ceannairí amhail John McVeigh agus Francis McLoughlin iarracht tacaíocht Phrotastúnach a mhealladh.

Bhí a gcuid achainí bunaithe ar argóintí eacnamaíocha, ag maíomh go raibh polasaithe trádála na Breataine ag déanamh dochair do thionscail Uladh. Ach bhí an deighilt idir pobail na cathrach ina mbac d’fhás an Chumainn Reipéil.

Tháinig an crú ar an tairne sa Chumann Reipéil in 1846 nuair a mhol an tÉireannach Óg, William Smith O’Brien, polasaí neamhfhreastail ar Westminster. Anuas air sin, d’éirigh teannas idir seasamh an dá dhreama ar cheist na láimhe láidre.

Chreid lucht Uí Chonaill gur leor an ‘fórsa morálta’, ainneoin gur theip ar an gcur chuige sin nuair a chuir rialtas na Breataine bac ar shlógadh mór an Chonallaigh i gCluain Tarbh in 1843.

D’fhógair na hÉireannaigh Óga gur chóir cead a bheith ag náisiúnaigh dul i muinín na láimhe láidre – ar bhonn teoiriciúil ar a laghad. I mí Iúil 1846, d’fhág na hÉireannaigh Óga an Cumann Reipéil agus bhunaigh siad na Cónaidhme Éireannaí.

I mBéal Feirste, d’fhan formhór na náisiúnach neodrach ar dtús ach faoi mhí Mheán Fómhair 1846 bhí an teannas le brath. I gcruinniú corraitheach amháin díbríodh John Griffith agus cúig dhuine dhéag eile as an gCumann Reipéil as a dtacaíocht do na hÉireannaigh Óga.

Go híorónta, ní raibh drogall ar bith ar an gCumann Reipéil leas a bhaint as an bhforéigean chun iarracht a dhéanamh cruinnithe na Cónaidhme a chur faoi chois.

Mar sin féin, faoi 1847 d’éirigh le lucht tacaíochta Éire Óg clubanna den Chónaidhm Éireannach a bhunú sa chathair. Bhí idir fhir mheánaicmeacha agus lucht oibre, ceardaithe go háirithe, ina mbaill de na clubanna. Ba chlár radacach poblachtach agus daonlathach a bhí acu, le béim ar an neamhspleáchas eacnamaíoch agus an ceart dul i mbun frithbheartaíocht armtha.

Faoi 1848, agus de réir mar a scaip réabhlóidí ar fud na hEorpa, agus sa Fhrainc go háirithe, bhog clubanna Cónaidhme i mBéal Feirste i dtreo éirí amach.

Cé gur chuir na clubanna tús le bailiú armlóin, chuir eisiúint an Achta Tréasa an ghluaiseacht faoi chois go sciobtha. Bogadh longa cogaidh i dtreo na cathrach, cuireadh le líon na saighdiúirí agus cláraíodh constáblaí speisialta chun na clubanna a cheansú. 

Cé gur theip ar Éirí Amach 1848 i mBéal Feirste, agus sa chuid eile den tír, cuireadh síolta poblachtachais na láimhe láidre in athuair a mbeadh tionchar acu ar fhás na bhFíníní roinnt blianta ina dhiaidh sin.

Sa mhullach air sin, agus murab ionann agus gluaiseacht uasaicmeach Uí Chonaill, rinneadh ‘daonlathú’ ar an náisiúnachas nuair a cumhachtaíodh gnáthdhaoine chun tabhairt faoin ngníomhaíocht phoblachtach – rud a d’fhágfadh lorg ar stair na hÉireann.

Pádraig Ó Snodaigh, An Snodach, imithe ar shlí na fírinne

Tá Pádraig Ó Snodaigh, laoch mór na Gaeilge, na litríochta Gaeilge agus na gníomhaíochta Gaeilge, imithe ar shlí na fírinne agus é naoi mbliana le cois an cheithre scór. Cuireadh an Snodach i Reilig Naomh Fionntán i mBaile Átha Cliath Dé Luain seo caite i ndiaidh a shochraide in Eaglais Pheadair agus Phóil, Baile Dúill.

Dúirt Uachtarán na hÉireann, Micheál D. Ó hUigínn, go raibh Pádraig ‘mar laoch ríthábhachtach do ghluaiseacht na Gaeilge’ agus gur spreag a shaol grá don teanga i measc na mílte.

Bhí Ó Snodaigh pósta leis an dealbhóir Cliodhna Cussen, agus bhí seisear mac acu: Aengus, Rossa, Rónán, Colm, Cormac agus Fergus. Rugadh Ó Snodaigh i gCeatharlach in 1935. Chuaigh sé ag obair leis an mBord Soláthair Leictreachais sular bhog sé chuig Ard-Mhúsaem na hÉireann, áit ar oibrigh sé mar choimeádaí cúnta. 

Idir 1970-73 bhí Ó Snodaigh ina chomheagarthóir ar an iris chléach phoblachtach Ghaeilge Pobal. I lár na seachtóidí bhí sé ina eagarthóir ar Carn, iris an Chonartha Cheiltigh. Bhí sé go fóill ag scríobh do Carn agus ina bhall den Chonradh Ceilteach nuair a básaíodh é. Bhíodh sé de nós aige ailt a scríobh de láimh i gcónaí, seachas leas a bhaint as ríomhairí.

Mhol a chomhghleacaithe san eagraíocht é as a intleacht, a acmhainn ghrinn thur, agus a dhúthracht do chultúr agus neamhspleáchas na dtíortha Ceilteacha.

In 1980 bhunaigh sé Coiscéim, a chuir os cionn 1,300 leabhar i gcló thar na blianta. Chuir sé litríocht agus filíocht na Gaeilge i lár an aonaigh agus chuir sé saothar le scríbhneoirí agus filí móra na Gaeilge, leithéidí Mháirtín Uí Chadhain, Chaitlín Maude agus Thomáis Mhic Shíomóin, i gcló.

B’fhile é an Snodach chomh maith agus áirítear leithéidí Cumha agus Cumann (1985) agus Ag Druidim le 80 (2017) i measc na gcnuasach a d’fhoilsigh sé féin.

Lena chois sin, ba staraí é agus spéis ar leith aige i dtréimhse na réabhlóide. Chuir sé peann le pár agus chuir sé in eagar an tsraith thábhachtach Macallaí na Cásca, sraith leabhar a thug léargas ar ghnéithe logánta, domhanda, pearsanta, fealsúnachta agus teanga Éirí Amach 1916.

Maidir lena staireolaíocht, níor chuir sé aon fhiacail ann i leith na staraithe athbhreithnitheacha, mar a léirigh foilsiú Two Godfathers of Revisionism: 1916 in the Revisionist Canon in 1991. Saothar tábhachtach a bhí, agus atá, in The Hidden Ulster: Protestants and the Irish Language, a cuireadh i gcló trí huaire (1973, 1977, 1995) agus a d’fhág lorg dearfach ar Phrotastúnaigh an tuaiscirt atá ag tabhairt faoi athbheochan na Gaeilge sa lá atá inniu ann. 

Poblachtach go smior a bhí sa Snodach agus sheas sé le poblachtaigh agus náisiúnaithe na sé chontae le linn an chogaidh fhada, agus bhí meas ag muintir Bhéal Feirste agus níos faide i gcéin ó thuaidh air i gcónaí.

Mar ghníomhaí Gaeilge le linn a shaoil agus mar uachtarán ar Chonradh na Gaeilge idir 1974 agus 1979 bhí sé ina cheannródaí. Bunaíodh An Siopa Leabhar agus cuireadh Seachtain na Gaeilge ar bun in athuair faoina cheannaireacht. Thacaigh sé go mór le gluaiseacht na Gaelscolaíochta a bhí ag teacht in inmhe an tráth céanna.

Agus é ag scríobh do Comhar in 1989 dúirt sé gur ‘cath cúlgharda’ a bhí sna Gaelscoileanna ina raibh ‘an pobal Gaelach ag léiriú míshástacht leis an gcúlú ó aidhmeanna fógraithe an stáit sa Phoblacht agus in éadan ionraí an stáit sna sé chontae’.

Chuir sé an Bille Cearta don Ghaeilge chun cinn sna seachtóidí chomh maith, a baineadh amach mar Acht na dTeangacha Oifigiúla (2003) nach mór tríocha bliain ina dhiaidh sin.

Bhí Ó Snodaigh lárnach, chomh maith, san Fheachtas Náisiúnta Teilifíse a cuireadh ar bun sna hochtóidí agus a bhain a sprioc amach le bunú TnaG (TG4 ina dhiaidh sin) in 1996. Bhí sé sásta dul i mbun an ghnímh dhírigh nuair ba ghá. Ag tús an fheachtais chuidigh sé le Ciarán Ó Finneadha meirge a chrochadh ar aeróg chumarsáide RTÉ i nDomhnach Broc chun aird a tharraingt ar neamairt an stáisiúin i leith na teanga.

Dúirt iaruachtarán eile ar Chonradh na Gaeilge, Íte Ní Chionnaith, faoi ghníomhaíocht Ghaeilge an tSnodaigh,

‘Thaisteal sé an tír ar fad ag cur fhealsúnacht an Chonartha chun cinn agus ag spreagadh daoine chun craobhacha nua a bhunú. Chuir sé béim ar leith ar dhaoine óga a mhealladh isteach san eagraíocht agus mná a thabhairt chuig leibhéal ceannasaíochta san eagraíocht chomh maith. Smaointeoir a bhí ann, intleachtóir a bhí ann, ach do creid sé san agóidíocht mar mhodh oibre in obair an Chonartha’.

Fear ildánach, fathach fir, Gael, poblachtach. Go gcodlóidh an Snodach go sámh i measc laochra na nGael.

An Iúdachas Frith-Shíónach

Seo a leanas machnamh a rinne bean Iúdach atá ag cur fúithi in Éirinn ar an méid atá ag titim amach sa Phalaistín i ndiaidh di freastal ar an gcomóradh ar Mháirtín Ó Cadhain a mbíonn á reáchtáil go bliantúil ag Misneach:

Bliain ó shin bhailigh muid anseo i gcuimhne fear a chaith a shaol ar fad chun Éire a shaoradh agus sóisialachas a bhaint amach. Agus muid anseo bhí brúidúileacht Iosrael díreach tosaithe in aghaidh na Palaistíne ach ní fhaca muid fós na mílte a maraíodh i rith na bliana

Táim anseo ní hamháin mar thacadóir Mhisneach ach mar Ghiúdach Frith-Shíónach freisin. Is rud an-tábhachtach é díchoilíniú domsa agus is rud lárnach don phróiseas sin ná do theanga dúchais a fhoghlaim.

Tá sé scríofa agam cheana faoi dhearcadh Síónaigh i gcoinne teanga na Giúdaise, an slí a bhí bac curtha uirthi san Iosrael, scriosadh na n-amharclainne Giúdaise san Iosrael agus fiú an méid a dúirt Theodore Herzl faoi nuair a scríobh sé gur teanga an gheiteo í.

Measaim go n-aithníonn sibhse, Gaeilgeoirí, an dearcadh seo. Tá a leithéid againn in Éirinn, seoiníní, nó West-Brits mar a dhearfá, is iad na Síónaigh na seoiníní don phobal Giúdach.

Bíodh an Eabhrais mar theanga naofa amháin – agus tá sé fós do na Chasidim, a labhraíonn Giúdais agus ní ghlacann siad le polasaithe Iosrael i gcoinne teanga ár sinsear.

Rinneadh an Eabhrais mar theanga saolta go bunúsach chun coilíniú a dhéanamh ar na teangacha éagsúla uilig ag na Giúdaigh uilig mar shampla, Ladino, Judeo-French, Judeo-Italian srl. Sa Ghaeilge tá sé suimiúil, is é an focal do Yiddish ná Giúdais, teanga na Giúdaigh, ach Hebrew sin Eabhrais focal le fréamhacha sa Laidin.

Is í an Ghaeilge teanga na nGaeil, sin mar a bhfuil sé do Ghiúdais, teanga na nGiúdach in Oirthear na hEorpa amháin.

Faoi láthair, tá Iosrael ag déanamh ionradh ar an Liobáin, agus tá siad ag leanúint ar aghaidh ag scaipeadh báis agus scriosadh in ainm an Giúdachais. Tá siad ag maslú an Giúdachais, agus tá siad ag cáineadh Giúdaigh atá ag labhairt amach in a gcoinne, nó níos measa.

Dúinne, atá ag iarraidh stop a chur ar a gcuid faisisteachais, diúltaíonn muid go huile is go hiomlán leis an gcoilíneachas atá ag tarlú sa Phalaistín.

Caithfidh muid inspioráid a ghlacadh ó fhrithbheartaíocht na Palaistíne a d’íobair gach rud i gcoinne cinedhíothú a muintir, ach freisin inspioráid a ghlacadh ón bhfear a chuaigh ar a rothar ón nGaillimh go Teach Laighin ar son na muintire agus na teanga chun Gaeltacht Ráth Chairn a bhunú.

An fear a chaith blianta i bpríosúin ag múineadh na teanga, ag díchoilíniú. Sin fianaise don obair a rinne sé. Tá ár streachailt go léir nasctha. Tá an streachailt idirnáisiúnta. Sé an chúis nach bhfuil Éire Aontaithe againn ná Rialtas na Breataine. Is iadsan an chúis gur cruthaíodh an Iosrael sa chéad áit.

Tá sin i gcomónta againn, tá fuath acu do mhuintir na hÉireann agus an phobal Giúdach, agus throid muid le chéile in a gcoinne san am atá thart ar Shráid an Cábla agus sa lá atá inniu ann ar na sráideanna ag iarraidh deireadh le Forghabháil na Palaistíne agus forghabháil na Sé Chontae.

Dlúthpháirtíocht idirnáisiúnta go deo!

Saoroideachas ag leibhéal na hiar-bhunscolaíochta, 1966

Tá rialtas nua, agus aire oideachais nua leis, ar na bacáin ag tús na bliana úire. Ní haon ionadh é a rá go mbeidh buairt ar phobal na Gaeilge, agus na Gaelscolaíochta, faoi cheapachán an aire oideachais nua.

Chuir an t-iar-aire oideachais, Norma Foley, Fianna Fáil, le líon na ndíolúintí ón nGaeilge ag leibhéal na hardteistiméireachta agus le titim ar líon na ndaltaí in earnáil na Gaelscolaíochta.

Laige ollmhór sa chóras oideachais faoi láthair is ea an easpa polasaí don oideachas lán-Ghaeilge le spriocanna uaillmhianacha ann. Tá an chuma air go bhfuil an Roinn Oideachais ag obair i dtreo polasaí a bheidh ina shop in áit na scuaibe a fhoilsiú.

Is fiú breathnú ar an tráth ar tugadh isteach polasaí cuimsitheach, ‘radacach’ fiú, sa chóras oideachais, nuair a tugadh isteach an saoroideachas don dara leibhéal in 1966.

Ceann de na laigí ba mhó i gcóras oideachais an stáit i lár an fhichiú haois ba ea nach raibh saoroideachas ann ag leibhéal na hiar-bhunscoile. Bhí táillí i gceist do na hiar-bhunscoileanna ag an am – mar sin is do dhéagóirí na meánaicme go príomha a bhí an scolaíocht dara leibhéal. Rachaidís ar aghaidh chun bheith ag obair sa státseirbhís, mar chléirigh in oifigí, nó mar dhlíodóirí, dochtúirí etc.

Bhí líon beag scoileanna gairmoideachais ann chomh maith a thug oiliúint sna ceirdeanna don lucht oibre sna cathracha agus páistí ó chlanna bocht na tuaithe agus na Gaeltachta.

De réir mar a bhí an geilleagar ag domhandú ó dheireadh na 1950í ar aghaidh agus an teicneolaíocht ag teacht i réim, tuigeadh go mbeadh oideachas de dhíth ar dhaoine óga chun na comhlachtaí nua a bhí á mealladh a shásamh. Ach bhí neart constaicí roimh an saoroideachas.

Ag an am, ní raibh farasbarr airgid ag an stát, mar atá inniu. Sa mhullach air sin, ceapadh nach mbeadh móréileamh ann ó thuismitheoirí ar an saoroideachas ag an dara leibhéal mar creideadh gurbh fearr leo go mbeadh a ndéagóirí ag saothrú ioncam breise don teaghlach.

Chomh maith leis sin bhí drogall ar na rialtais éagsúla ó bunaíodh an stát cur isteach ar smacht na hEaglaise Caitlicí ar chúrsaí oideachais – mar sin ní dhearnadh aon dul chun cinn ar feadh 40 bliain.

Agus é ina aire oideachais, rinne Tomás Ó Deirg, Fianna Fáil, mar shampla, iarracht sna 1930í saoroideachas a thabhairt isteach don Ghaeltacht, ach chuir na heaspaig an togra go tóin poill.

Tháinig ugach ón Ríocht Aontaithe nuair a chonacthas gur ardaigh Westminster aois an tsaoroideachais go 15 sna 1940í. Agus bhí spreagadh breise ann nuair a d’eisigh Fine Gael Towards a Just Society agus d’fhoilsigh an Roinn Oideachais Investment in Education in 1965 agus cuireadh brú ar Fhianna Fáil feidhmiú.

D’fhógair an tAire Oideachais Donagh O’Malley, teachta dála de chuid Fhianna Fáil d’Oirthear Luimnigh, saoroideachas go leibhéal an Mheánteastais i dtreo dheireadh na bliana 1966 i ngan fhios don Roinn Airgeadais.

Cinneadh mór a bhí anseo, go raibh greim ag an Roinn Airgeadais ar pholasaí rialtais ó bunaíodh an stát agus iad an-choimeádach ó thaobh an chaiteachais de.

Bhí an tAire Airgeadais Jack Lynch, Fianna Fáil, ar buile le O’Malley. Ach bhí an pobal taobh thiar de chinneadh an Mháilligh agus cuireadh i bhfeidhm é.

Sna seascaidí, ní raibh ach an tríú cuid de dhéagóirí a shroich aois a 16 fós ar scoil. Inniu críochnaíonn os cionn 90% de dhéagóirí an dara leibhéal agus tá ceann de na rátaí is airde ar domhan ag an stát sé chontae is fiche i dtaobh freastal ar oideachas den tríú leibhéal. 

Sna 1960í, theastaigh ón stát oibreoirí a chruthú don chóras eacnamaíoch domhanda a bhí ag teacht i réim agus rinneadh sin. Dár ndóigh chonacthas go raibh ‘luach’ i gceist ansin – luach airgeadais. 

Le hais an luacha chultúrtha, tá luachanna oideachais agus sóisialta ag earnáil na Gaelscolaíochta a neartaíonn pobail agus a laghdaíonn caiteachas i réimsí eile den tsochaí. An dtuigfidh cibé polaiteoir a thagann i gcomharba ar Norma Foley an luach sin? Nó más Foley atá ann arís, an féidir le gluaiseacht na Gaelscolaíochta an méid sin a chur ina luí uirthi?

An mbeidh cibé aire oideachais a bheidh ann cróga a dhóthain le polasaí cuimsitheach agus uaillmhianach a chur i bhfeidhm don oideachas lán-Ghaeilge mar a rinneadh in 1966 nuair a tugadh isteach an saoroideachas do leibhéal na hiar-bhunscolaíochta?

Ní aon laoch dúinne Donagh O’Malley – Fianna Fáileach a bhí ann i ndeireadh thiar. Ach rinne sé rud forásach os cionn leathchéad bliain ó shin. Cén fáth nach féidir lena shliocht Fianna Fáileach beart den sórt céanna a chuir i bhfeidhm sa lá atá inniu ann?

Ceapachán Verona Murphy: easpa measa i leith phobal na Gaeilge

Más ‘tús maith leath na hoibre’, is drochthús é don Ghaeilge le linn shaolré an 34ú Dáil ceapachán Murphy mar Cheann Comhairle

Ba é Cathal Brugha, réabhlóidí agus cainteoir Gaeilge, céad cheann comhairle na Dála in 1919. Léigh sé an Clár Daonlathach amach i nGaeilge agus reáchtáladh gnó na Dála go hiomlán trí Ghaeilge ar an gcéad lá a bhailigh na teachtaí.

Ní ‘scannal’ é, fiú, gur ceapadh Verona Murphy, atá gan Ghaeilge, atá ceapta ina ceann comhairle 105 bliain níos déanaí. Tá pobal na Gaeilge imithe i dtaithí ar chinntí den sórt seo le blianta beaga anuas.

Léiríonn ceapachán Murphy codarsnacht lom idir fís agus cur chuige ghlúin na réabhlóide ar an láimh amháin, agus cur chuige ghlúin na ngaimbíní ar an láimh eile.

Anuas air sin, is léiriú é go bhfanfaidh cúrsaí mar atá i dTeach Laighean i dtaobh úsáid na Gaeilge de go ceann 5 bliana eile ar a laghad. Labhrófar an cúpla focal anois is arís, agus i rith Sheachtain na Gaeilge cuirfear an dráma bliantúil, ar a nglaoitear ‘Lá na Gaeilge’, ar bun.

Déanfar plámás ar eagraíochtaí Gaeilge agus inseofar dóibh go bhfuil an rialtas ‘dáiríre faoin nGaeilge’. Ach ní léireoidh Fianna Fáil ná Fine Gael aon chinnireacht i dtaobh normalú a dhéanamh ar an teanga i saol polaitiúil na tíre de, ná i dtaobh cur chun cinn na teanga i réimsí tábhachtacha eile.

Agus cén fáth a léireodh? Nach bhfuil ardmheas acu ar ghradam an Bhéarla mar cheann de ‘bhunchlocha gheilleagar an stáit’? Nach bhfuil géarchéim tithíochta sa Ghaeltacht ag dul in olcas faoina stiúir? Nach bhfuil líon na ndaltaí sa chóras Gaelscolaíochta tar éis titim le blianta beaga anuas, an chéad uair a raibh titim ann le leathchéad bliain? Nach bhfuil díolúintí ón nGaeilge as smacht go hiomlán anois agus 22.5% de dhaltaí Ardteiste nach ndéanann scrúdú sa teanga?

Mura bhfuil lucht ceannasaíochta an stáit sásta fiú ceann comhairle a bhfuil Gaeilge acu a cheapadh, cén fáth a mbeimis ag súil leis go réiteoidís fadhbanna i saol na Gaeilge atá i bhfad Éireann níos mó?  

Ní tuar maith é tús an rialtais seo don Ghaeilge. Is gá athmhachnaimh a dhéanamh ar an mbealach a n-éilítear cearta agus cothromas do phobal na Gaeilge agus na Gaeltachta.

Tá easpa measa bunúsach le brath le blianta beaga anuas agus táimid ag íoc go daor as.