Reáchtáladh cruinniú ar cheist na Lonnaíochtaí Lán-Ghaeilge i mBaile Átha Cliath san Ardchathair le déanaí. Ba in Institiúid na hÉireann ar Shráid an Phiarsaigh a thit an cruinniú amach.

Ba é Ciarán Dunbar, údar an leabhair Síolta, an príomhaoi. Ina theannta bhí Mícheál Ó Nualláin, Stiúrthóir Bhaile Átha Cliath le Gaeilge, Simon Ó Donnabháin ó Chraobh Chonradh na Gaeilge Inse Chóir agus an gníomhaí tithíochta agus Oifigeach Bhaile Átha Cliath Misneach Pádraig Mac Oscair. Bhí Oisín Mac Giolla Bhríde ina chathaoirleach ar an bpainéal.

D’aontaigh gach éinne ar an bpainéal go bhfuil géarghá pobal Gaeilge níos láidre a thógáil i mBaile Átha Cliath – pobal atá in ann feidhmiú mar dhlúthphobal, áit a gcloistear an Ghaeilge amuigh ar an tsráid agus áit a ndéantar seachadadh idirghlúine ar an teanga. Tá a leithéid de phobal de dhíth, óir ní leor na líonraí teanga iontu féin, a dúradh.

Labhair Dunbar ar an taighde a rinne sé dá leabhar agus tá cuid mhaith den óráid a thug sé siúd le fáil faoina bhun seo. An bhunphointe a bhí aige, i dteannta cinn eile, ná gur féidir dlúthphobal Gaeilge a bhunú, óir tá sé tarlaithe cheana, ach díriú isteach ar an tionscadal sin agus air sin amháin. Mhaígh sé chomh maith gur chóir do mhná a bheith i gcroílár aon tionscadal dá leithéid.

Ag trácht ar a dheacair is a mbeadh sé dlúthphobal a bhunú i mBaile Átha Cliath, mhol Dunbar, san am i láthair, go mbogfadh Gaeil chuig ceantair ar leith ina bhfuil céatadán níos airde ná an meán de lucht labhartha na Gaeilge cheana. Tátal eile a bhí aige ná nach bhféadfaí brath ar an stát chun gníomh fiúntach ar bith ar son na tithíochta Gaelaí a chur i gcrích.

Dhírigh Ó Nualláin ar an méid a bhí ar siúil ag BÁC le Gaeilge ó tháinig an foth-eagraíocht ar an bhfód le déanaí. Tá neart ar bun chun gnólachtaí na cathrach a spreagadh i dtreo na Gaeilge agus tá toradh le feiceáil i gceantair áirithe, cuir i gcás Bóthar na gCloch, mar a luaigh Mac Giolla Bhríde, áit a mbíonn oíche Ghaelach rialta i gceann de na tithe tábhairne, agus seirbhís Gaeilge le fáil i gceann nó dhó eile, a chuireann le beocht na teanga sa cheantar – ceantair ina bhfuil dlús áirithe de lucht labhartha na Gaeilge cheana.

Rinne Ó Donnabháin rianú ar an méid a bhí déanta ag an gcraobh aige in Inse Chóir agus i nDroimneach, áit a mbíonn an-rath ar na hoícheanta Pop-Up Gaeltacht agus áit a bhfuil obair stuama ar bun chun Áras Chonradh na Gaeilge ar Chorrán Grattan a athchóiriú agus a chur ar fáil do phobal na Gaeilge sa cheantar máguaird arís.

Labhair Pádraig Mac Oscair faoi na deacrachtaí a bhain le spás poiblí a athghabháil i gcathair atá báite faoi thionchar an chaipitleachais. Mar sin féin, luaigh sé samplaí idirnáisiúnta inar éirigh le saoránaigh an athghabháil sin a chur i gcrích ainneoin iad a bheith ag snámh in aghaidh easa.

Ar an mórgóir ba chruinniú thar a bheith dearfach é agus slua maith, idir óg agus aosta, i láthair – slua as a dtáinig roinnt mhaith moltaí fiúntacha chomh maith.

Tríd is tríd, is léir go bhfuil deiseanna ann an pobal Gaeilge i mBaile Átha Cliath a dhlúthú agus, fiú, Gaelphobal uirbeach a thógáil. Mar a luaigh Mac Giolla Bhríde, tá níos mó cainteoirí laethúla Gaeilge i gCathair Bhaile Átha Cliath ná áit ar bith eile ar domhain.

Beidh Misneach BÁC ag bualadh le chéile go rialta chun an chéid chéim eile den tionscadal seo a phleanáil sna mionnaí amach romhainn. Ach, le cúramaí eile an tsaoil orainn mar ghníomhaithe deonacha, is obair mhall a bheas ann, gan aon agó. De réir a chéile a thógtar na caisleáin.

Óráid Chiarán Dunbar:

Go raibh maith agaibh as deis a thabhairt dom labhairt libh. Go raibh maith agaibh as spéis a chur sa leabhar Síolta ach thar rud ar bith eile, go raibh maith agaibh as spéis a chur i scéalta an lucht oibre, muintir Phobal Feirste, agus muintir Ard Barra cuir i gcás.

Na daoine a rinne é – na daoine a chuir athneartú na Gaeilge i gcrích – na daoine a d’éirigh leo dlúthphobail a thógáil, Gaelphobail a chruthú agus go leor eile ina dhiaidh sin.

Na daoine a d’éist leis na focail is a ghníomhaigh dá réir.

A chairde, d’ainneoin ár n-iarrachtaí tá an Ghaeilge ag fáil bháis – sin an drochscéal.

Is é an dea-scéal ná go bhfuil sé de chumhacht againne go léir sin a stopadh – má bhriseann muid amach ón dearcadh atá againn.

Is gá cinneadh a dhéanamh maireachtáil mar Ghaeil agus – is an cinneadh sin glactha – gníomhú dá réir.

Is gá páistí a thógáil le teanga na nGael nó caillfear í – ná bíodh aon amhras ort faoi sin – ná bíodh aon smaoineamh agat gur féidir le Gaeilge maireachtáil i gcomhthéacs iar-nua-aimsearach mar dhara-theanga go deo.

Ach chun go sealbhódh páistí teanga ar bith mar is ceart, tá pobail de dhíth, tá dlús de dhíth, tá dlúthphobal de dhíth. Ní hé sin mo thuairim – sin bun-shochtheangeolaíocht.

Uime sin, is gá dúinn na pobail atá ann faoi láthair, go fóill, a chosaint AGUS cinn úra a chruthú – ní eolaíocht roicéid é.

Seo an rud a chreidim, seo a rud a d’fhoghlaim mé.

Is fearr dlúthphobal beag de chainteoirí Gaeilge, fiú má tá sé bídeach, chun labhairt na teanga agus aistriú na teanga go dtí an chéad ghlúin eile a éascú ná gréasán mór de chainteoirí scaipthe.

Cuspóirí

Is iad na trí chuspóir a ba cheart a bheith ag gluaiseacht na Gaeilge agus eagraíochtaí Gaeilge ar aon (go háitiúil agus go náisiúnta) ná:

·        Líon cainteoirí laethúla a mhéadú

·        Páistí a bhfuil an Ghaeilge acu mar chéad-teanga a mhéadú

·        Ceantair labhartha Gaeilge a chaomhnú / a fhorbairt

Dlúthú nó dlús an aidhm leis na cuspóirí sin sa mheán-tréimhse. Is é an aidhm leis an dlúthú ná ‘mais chriticiúil’ a bhaint amach.

Is é mo thuiscint féin ar mhais chriticiúil i gcás na Gaeilge ná go gcaithfidh céatadán na gcainteoirí laethúla a bheith an-ard ar fad chun cúinsí a bhaint amach ina mbeadh sé iomlán riachtanach an Ghaeilge a bheith ag duine chun páirt iomlán a ghlacadh sa phobal – sin is fíor-chiall le teanga phobail.

Mar sin de, dul chun cinn ó thaobh méadú críche de, sin an t-aon chritéar is fiú a úsáid le tomhas a dhéanamh ar na hiarrachtaí a dhéantar chun aistriú teanga a aisiompú.

Baile Átha Cliath

Maidir le Baile Átha Cliath – agus níor chónaigh mé riamh anseo agus níl aithne ceart agam ar an chathair – ach tá trí rogha ann measaim don Ghael atá ag iarraidh bogadh chun tosaigh chuig réaltacht Ghaelach, chuig cúinsí ina bhfuil an Ghaeilge beo go hiomlán, chuig pobail inár féidir seachadadh idir-ghlúine na teanga – chuig díchoilíniú coincréiteach seachas dioscúrsach.

Is iad seo a leanas na roghanna:

·        bogadh na Gaeltachta

·        Scéim tithíochta / lonnaíocht a bhunú

·        nó dlúthú go neamh-fhoirmeálta – is é sin le rá  – díreach bogadh go dtí an ceantar is láidre Gaeilge i mBÁC

Is dóigh liom gurb é an tríú cheann an rogha is éascú ag an phointe seo i mBÁC.

Amharcaimis ar na cinn eile. Bogadh na Gaeltachta – moladh Deasún Fennell – an imirce mór siar.  Tá ciall leis.  Tá an Ghaeltacht á phlandáil ag Béarlóirí cibé ar bith – is rogha é – ach ní ábhar na cainte seo é sin.

Amharcaimis ar Ghaelphobal – cad atá riachtanach?

Seo an teoiric a leag mé síos i gconclúid Shíolta.

Gaelphobail

Má ghlactar samplaí Bóthar Seoighe agus Ard Barra mar eiseamláirí, agus má ghlactar leis go bhfuil dul chun cinn as an ghnáth déanta acu ó thaobh labhairt na Gaeilge a chur chun cinn de, feictear go mbíonn ceithre ghné ar leith ann ar a bhfuil ‘Gaelphobail’ úra (idir phobail sainleasa agus phobail taobh istigh de limistéir thíreolaíochta) bunaithe.

·        Gaelscoil(eanna)

·        ‘Cultúrlann’ / Club Sóisialta nó Spórt

·        Ionad Gnó / Institiúid

·        Dlús cainteoirí

Maidir le dlús cainteoirí, cén dóigh le sin a dhéanamh? Tá trí bhealach ann:

·        Sciar suntasach den phobal a thiontú ina nGaeilgeoirí

·        Gaeilgeoirí a lonnú i gceantar ar leith

·        Scéim tithíochta

Níl rud ar bith acu sin dodhéanta. Tá siad déanta agus tá siad á ndéanamh. Is é an dúshlán ná iad a dhéanamh san áit chéanna.

Maidir le daoine a mhealladh chuig scéim nó ceantar tá dhá rogha ann – dream beag daoine atá an-chosúil le chéile a mhealladh nó iarracht a dhéanamh go leor daoine éagsúla a mhealladh.

Rinneadh an dá rud i mBóthar Seoighe feictear dom.

Ní raibh aon idé-eolaíocht oifigiúil i gceist ach an Ghaeilge agus is iomaí tuairim polaitiúil ann. Mar sin féin, admhaím go rabh cúlra an-chosúil le chéile ag muintir na scéime.

Maidir le scéim, an bhfuil muid ag caint ar fhorbairt déanta a cheannach? An bhfuil muid ag caint ar thalamh a cheannach agus iarraidh ar fhorbróir an obair a dhéanamh nó an bhfuil muid ag caint ar thalamh a cheannach agus iarraidh ar Ghaeil, go deonach ar ndóigh, le saineolas an ceadúnas pleanála a fháil? An bhfuil muid ag iarraidh ar Ghaeil a bhfuil saineolas airgeadais aici cabhrú leis an taobh sin de? Iarraidh ar aturnae cabhrú go deonach? Scileanna tógála a fhoghlaim? Togálaithe le Gaeilge a mhealladh chun a bheith ag obair go deonach?

Dodhéanta a deir daoine.

Ach Cumann Lúthchleas Gael an freagra atá agam ar sin, an INF, Comharchumann Creidmheasa. Tá samplaí ann d’obair mheithil i gcónaí.

Gan trácht ar mhuintir Bhóthar Seoighe a fuair iasacht chun an talamh a cheannach, a fuair ailtire le Gaeilge agus dlíodóir le Gaeilge chun cabhrú leo agus a thóg tithe s’acu féin le lámha s’acu féin.

Is féidir é.

Thóg muintir Bhóthar Seoigh dhá theach is fiche agus cuireadh splanc le réabhlóid teanga. Tá an cheantar iomlán Gaelaithe.

Ceantar ina mbeadh stádas na mórtheanga ag an mhionteanga é Gaelphobal, ceantair ina mbeadh cearta ag lucht na Gaeilge, ceantair nach mbeadh ar Ghaeil géilleadh do Bhéarlóirí go huathoibríoch.

Ceantair dhíchoilínithe – ceantair ina bhfuil athneartú na Gaeilge curtha i gcrích.

Dul chun cinn ó thaobh méadú críche de, sin an t-aon chritéar is fiú a úsáid le tomhas a dhéanamh ar na hiarrachtaí a dhéantar chun aistriú teanga a aisiompú. Tá gach critéar tomhais eile tánaisteach, óir tá pobal agus dlús de dhíth ar shealbhú teanga agus ar sheachadadh teanga ó ghlúin go glúin.

Ní féidir le mionteanga mionlaithe maireachtáil, tá gach mionteanga ag fáil bháis, caithfidh an mionteanga tiontú ina mórtheanga. Ní féidir sin i dtéarma ginearálta ach seans gur féidir leis spásanna a chothú ina féidir leis a bheith ina mórtheanga.

Caithfear meath teanga a thuiscint mar cheist chríche go príomha óir gan pobail aitheanta ar leith ina bhfuil lámh in uachtar ag an teanga sin (maidir le líon cainteoirí agus ceannas sochaíoch araon), ní féidir leis an teanga sin maireachtáil san fhadtéarma.

Mura bhfuil ann ach gréasáin cainteoirí, imeoidh siad de réir a chéile go bunúsach, beag beann ar cé chomh dílis atá siad don teanga, mar gheall ar easpa seachadta idirghlúine nó teip ar an seachadadh idirghlúine.

Uime sin, caithfear dlúthú cainteoirí a bheith ina aidhm acu sin atá ag iarraidh aistriú teanga a aisiompú, chun tearmann a chruthú do na cainteoirí sin, chun ceannas na teanga i ngach réimse den dlúthphobal sin a chinntiú, agus rud a dhéanfadh seachadadh idirghlúine na teanga sin a éascú.

Ceist chríche is ea athréimniú teanga agus caithfear é a mheas sa chaoi sin. Tá seans ann áfach go sílfeadh cuid áirithe de chainteoirí Gaeilge go bhfuil an dearcadh agus an cur chuige sin achrannach, fiú sa chás ina n-aontaíonn siad leis an loighic taobh thiar de.

I ndeireadh na dála áfach, an bunús moráltachta atá leis an chur chuige sin, ní mór é a mheas mar phróiseas chun éagóir stairiúil a chur ina ceart, chomh maith le gníomh atá riachtanach ó thaobh na praiticiúlachta de.

Sa dara dul síos, ba chóir do lucht na Gaeilge a bheith feasach gur beag duine in Éirinn a mheasann gur fadhb é galldú na Gaeltachta, próiseas atá ag dul ar aghaidh le blianta anuas.

Meastar gur cearta absalóideacha iad an ceart chun dul a chónaí in cibé áit ba mhaith leat agus an ceart chun Béarla amháin a bheith agat agus a labhairt.

Ní bhítear ag smaoineamh ar an Ghaeltacht nó ar aon ghá teanga na háite a chothú.

Meastar gur ceart absalóideach é teach saoire a bheith ag duine freisin, d’ainneoin an tionchair a imríonn a leithéid ar na pobail óstacha agus d’ainneoin go mbíonn na tithe folamh bunús an ama. 

Uime sin, cén fáth a mbeadh fadhb mhorálta ag cainteoir Gaeilge le cainteoirí eile Gaeilge a bheith ag roghnú cur fúthu i gceantar ar leith? Agus ar an chaoi sin, ag athrú leagan amach teangeolaíochta an cheantair sin ar ais go dtí an teanga a labhródh ann go dtí le déanaí, ar feadh na mílte blianta?

Bheifí ann, tá mé ag meas, a bheadh míchompordach leis an choincheap ‘lonnú’, i. daoine a mhealladh chun cur fúthu i gceantar mar gheall ar an Ghaeilge.

Bheifí ann fosta, tá mé ag meas, a cheapfadh gur gníomh ‘saorga’ é an lonnú sin, gur rud mí-nádúrtha atá ann.

Tarlaíonn sé cheana áfach, gach lá, i saol na Gaeilge agus taobh amuigh de, is cuid den saol nua-aimseartha é.

Tá an dea-thoradh ar ‘lonnú’ san iar-Ghaeltacht soiléir. Tá na céadta daoine tar éis iad féin a lonnú i mBéal Feirste mar gheall ar an Ghaeilge, cuir i gcás.

Mheall fostaíocht a bhaineann leis an teanga go leor leor acu sin, iad meallta ag deiseanna staidéir agus oibre, sna meáin, in earnáil an oideachais agus in earnáil na n-eagras Gaeilge, gan trácht ar an saol sóisialta.

Chomh maith leis sin, tá ról nach beag á ghlacadh ag cainteoirí dúchais Gaeltachta i saol na Gaeilge i mBéal Feirste agus i mBaile Átha Cliath ó bhí tús na hathbheochana ann.

Mheall na Gaeltachtaí go leor Gaeilgeoirí siar fosta, agus bhí tionchar dearfach ag na daoine sin ar úsáid na Gaeilge ann.

Is fíor fosta áfach, go meallann deiseanna fostaíochta (agus an dea-shaol i gcoitinne) na mílte daoine eile chun cur fúthu sa Ghaeltacht, an chuid is mó acu gan Ghaeilge agus gan spéis acu í a fhoghlaim.

Ní chloistear mórán de raic faoi sin. Cé go ndéanann an imirce seo an-dochar don Ghaeilge, meastar go bhfuil sí go hiomlán inghlactha agus go mbeadh sé mí-ghlactha cur ina coinne, cé go ndéantar iarracht éigin sciar de thithíocht nua a chur i leataobh do lucht labhartha na teanga.

Ar a bharr sin, caithfear a chur san áireamh go bhfuil nádúr agus carachtar go leor leor bailte in Éirinn á n-athrú ag an imirce le daoine ag teacht isteach iontu mar gheall ar dheiseanna fostaíochta agus de bhrí go bhfuil siad gar do bhailte móra / cathracha agus de bhrí go bhfuil siad sa chrios comaitéireachta.

Arís, ní thógtar raic faoi, glactar leis mar ‘dhul chun cinn’. Ní mheastar go bhfuil siad saorga nó mí-nadúrtha.

Mar sin de, cén fáth a mothódh Gaeilgeoirí ciontach as teacht le chéile i mbaile éigin, ar bhóthar éigin, nó faoi scéim thithíochta a thógáil?

Is gá seachadadh idir-ghlúine chun teanga a choinneáil beo nó a athshealbhú, is gá dlúthphobal chun sin a éascú.

Meon an Lucht Oibre

Sílim go bhfuil meon an lucht oibre de dhíth chun Gaelphobal a thógáil – ní teoiricí, ní sochtheangeolaíocht. Tá scileanna an lucht oibre de dhíth, más ag iarraidh rud a thógáil sibh féin atá – siúinéireacht, bríceadóireacht srl.

Cuntasóirí, dlíodóirí de dhíth fosta cinnte ach tá fios an lucht oibre de dhíth. Iad siúd a bhfuil a fhios acu cén dóigh rudaí a dhéanamh.

‘Ceannaircigh gan ciall’ a bhí i muintir bhóthar Seoighe dar leo féin. Ach bhí idé-eolaíocht acu – chreid siad sa náisiún Gaelach.

Is mó de theoiric “ná habair é déan é” a bhíodh i gceist i gcónaí, gníomh seachas caint, a dúirt Séamus Mac Seáin liom ar na mallaibh.

Smaoinigh faoi na scileanna agus eolas a bheas de dhíth seachas ar na teoiricí a deirim. Bíodh aisling agat – ach cuir i gcrích é.

Bíodh idé-eolaíocht agat más gá, ach bíodh sé ina ghairm chun gnímh. Murab é sin cad atá ann ach teoiric, creideamh. Is é an gníomh a dhéanfas é a fhíorú nó a bhréagnadh.

An Phraiticiúlacht

Fadhb ollmhór i mBÁC ná cén dóigh airgead a bhailiú chun suíomh a cheannach, más ag tógáil a bheas duine?

Smaoinigh faoi na ceardchumainn. Sin bealach chun airgead a chruinniú. Dá mbeadh míle duine ag tabhairt €10 sa mhí, sin 120,000 sa bhliain. Tús maith leath na hoibre. Smaoinigh faoi chomhlacht a bhunú.

Bogadh chuig áit ar leith

Níl aon amhras ann – ní bheadh sé éasca scéim tithíochta – cibé caidé cineál rud a bheadh i gceist – a thógáil i mBÁC.

Mar sin de – seans gurbh é an rud is simplí gur féidir le Gaeil Bhaile Átha Cliath a dhéanamh ná pionna a chur i léarscáil agus cruinniú le chéile thart ar an cheantar áirithe sin – agus sa dóigh sin, dlús a chruthú sa chaoi sin, mar a bheadh China Town ann, nó Kilburn i Londain nó Woodside i New Eabharc agus mar sin de.

Mná

D’fhág mé an eilimint is tábhachtaí sa chaint seo go dtí an deireadh.

Tá a fhios agam nach bhfuil gach duine heitrighnéasach, tá a fhios agam nach teaghlach traidisiúnta gach caidreamh, grá nó gaol.

Ach is féidir liom rath agus teip gach iarracht a rinneadh chun Gaelphobal a thógáil a chur i bhfocal amháin – MNÁ.

Bíonn na fir chun tosaigh go cinnte – agus an scéal á rá – ach is iad na mná a thóg Ard Barra agus Bóthar Seoighe – agus na tithe fiú.

Tá mná de dhíth ar eagraíochta agus ar ghrúpa.

Is iad na mná a thóg Bóthar Seoighe agus Ard Barra. Is iad na mná a thug beatha 50 bliana do na pobail sin, más na fir a thóg Bunscoil phobal feirste go fisiciúil, ba iad na mná a thóg í mar scoil féin.

Is iad na mná an eochair, i gcónaí.

Focal scoir

Is féidir Gaelphobal a thógáil – déanann Béarlóirí Gallphobail a thógáil gach lá  é den tseachtain.

An bhfuil siad níos cliste ná mar atá muid – níl – ach is eol dóibh rudaí nach mbíonn ar eolas ag go leor Gaeilgeoirí.

Ach seo an rud, chun Gaelphobal a dhéanamh, bheadh ar dhaoine díriú ar an aidhm sin go hiomlán, ag déanamh neamhaird ar gach cúis eile, ag foghlaim cad a bheadh riachtanach a fhoghlaim, ag déanamh dearmad ar na rudaí nach bhfuil riachtanach.

Ach tá an deis ann i gcónaí fís a fhíorú. Ní féidir an domhain ar fad a chur ina cheart – ach is féidir rud beag de a chur ina cheart.

Ní féidir Éire ar fad a dhíchoilíniú, ach is féidir rud beag di a dhíchoilíniú, agus bheadh tionchar aige sin ar an saol mór.

Beannacht libh.

Suite ar leithinis idir Dún Garbhán is An Aird Mhóir ar an gcósta d’iarthar Chontae Phort Láirge tá Gaeltacht na nDéise mar cheann de’s na Gaeltachtaí is lú sa tír. 

Mar thearmann beag i gcomhair na canúna áitiúla, Gaelainn na nDéise, canúint a bhí scaipthe thar oirthear chúige Mumhan is beagáinín de chúige Laighean, níl ach dhá pharóiste fós á labhairt, an Rinn agus an Sean-Phobal. Tá tábhacht mhór ag baint leis an nGaeltacht seo ós rud é gurb í an t-aon Ghaeltacht in oirdheisceart na tíre le leanúnachas cultúir a théann leis an gcanúint siar na céadta bliain. 

Cé go bhfuil ár nGaeltachtaí go léir in ainm a bheith (ceaptha a bheith) mar thearmann i gcomhair na teanga is an phobail a labhraíonn í, tá sé soiléir d’an-chuid daoine fé’n am seo nach bhfuil fíor-chosaintí i bhfeidhm do mhuintir na Gaeltachta in aghaidh an ghéarchéim tithíochta is an phróisis uaislithe, an fhadhb is práinní atá ar an gcéad ghlúin eile le Gaelainn ar a gcuid bheola. 

Le blianta beaga anuas is sinne an t-aon cheantar Gaeltachta ina bhfuil úsáid na Gaelainne ag fás, go háirithe i measc iad siúd atá fé 18 mbliana d’aois.

Le 467 gcainteoir laethúla Gaelainne, 0 tithe inacmhainne ar fáil do theaghlaigh ón gceantar agus 94 thigh saoire sa Rinn agus an Sean-Phobal tá sé soiléir go bhfuil an teanga láidir go fóill ach go bhfuil sé millteach deacair ar dhaoine fásta, agus do theaghlaigh óga ach go háirithe, postanna agus tithíocht a fháil sa cheantar. 

Tóg an tigh seo ar fhíor-imeall na Gaeltachta sa Sean-Phobal ar an teorainn leis an gcéad pharóiste eile. Tá sé 14 km ón Rinn, áit ina mbíonn na tithe i bhfad níos costasaí, ach fós féin tá €365,000 air. Murab é seo sampla maith den phróiseas uaislithe agus den ghéarchéim tithíochta inacmhainne sa cheantar níl a fhios agam cá bhféadfaí sampla níos fearr a fháil: 

“Dragonfly cottage is a unique, colourful home situated in the Waterford Gaeltacht. The original structure of this beautiful build was constructed in the 1930s and was extended to what it is today in the 90s. Dragonfly Cottage is light filled and eclectically decorated. It sits sympathetically in its tranquil pastoral surroundings.”

Aistriúchán díreach gan bholscaireacht: is tigh sóisialta é seo le hacra a tógadh don lucht oibre sna 1930dí. Anois mar thigh faoi úinéireacht phríobháideach tá sé ar díol d’éinne ar bith ach tá praghas d’aon tríú de mhilliún air. 

An bhfuil aon rud ar siúl ag pobal na nDéise chun troid ar son tithe inacmhainne do theaghlaigh ón gceantar? 

I bhfocal amháin mar fhreagra dhuit: “Thá”, mar a deirtear sa cheantar seo.

Cé go bhfuil talamh ar fáil sa Rinn ag Údarás na Gaeltachta agus meitheal tithíochta i bhfeidhm le cúpla bliain anuas tá scéal casta is fada ag dul leis: 

Mar chuid den phlean teanga, tá meitheal tithíochta curtha ar bun ag Comhlacht Forbartha na nDéise chun scéim tithíochta inacmhainne a bhunú sa cheantar.

Tá dúshláin mhóra le sárú ag Údarás na Gaeltachta le togra na nDéise a thabhairt chun cinn. Baineann na dúshláin is mó le talamh stáit a dhíol agus maorlathas ó thaobh tithe inacmhainne a chur ar fáil. 

I mí Dheireadh Fómhair anuraidh scríobh Údarás na Gaeltachta chuig Roinn na Gaeltachta ag fiosrú an bhféadfadh siad an talamh sa Roinn a thabhairt ar láimh do chomhlacht forbartha na nDéise. 

Chuir an Roinn rialacha a bhain le talamh stáit a dhíol ar a gcuid súile agus dúirt siad go bhfiosródh siad an cheist leis an Roinn Tithíochta. 

I mí na Samhna d’fhiafraigh an tÚdarás an dtiocfadh leo an talamh a dhíol ar bhealach a bheadh ag teacht le rialacha an stáit, ach nuair a tháinig soiléiriú ó na ranna éagsúla dúradh leo go raibh obair go leor le déanamh sula ndéanfaí aon chinneadh faoi thogra na nDéise. 

Comhairlíodh don Údarás go bhféadfaí rialacha an stáit a bhriseadh dá ndíolfaí an talamh ar phraghas íseal nó dá gcuirfí coinníollacha casta le hiarratais a d’fhágfadh nach n-éireodh ach le dream amháin. 

Dúradh leo go gcaithfí an talamh a thairiscint d’eagraíocht stáit eile ar dtús sula gcuirfí ar an margadh é. Dúradh leis an Údarás go mbeadh orthu plean a aontú le Comhairle Contae Phort Láirge agus go mbeadh an moladh ag brath ar riachtanas tithíochta an cheantair, ar stádas zónála an talaimh agus ar phlean forbartha an chontae.

Sa chás go n-éireodh leis an Údarás an talamh a chur ar an margadh, dúradh leo a chinntiú nach mbeadh an ceannaitheoir ábalta an talamh a dhíol ar aghaidh ag praghas níos airde gan coinníollacha teanna agus a chinntiú nach dtitfeadh an costas ar an stát dá dteipfeadh ar an togra.

I ráiteas dúirt Comhairle Contae Phort Láirge nár pléadh an cheist le hÚdarás na Gaeltachta go fóill. Sin ráite, dúirt siad go n-aithníonn siad go bhfuil fadhb le praghas na dtithe i nGaeltacht na nDéise agus go mbreathnódh siad an féidir tithe a chur ar fáil ar phraghas inacmhainne amach anseo ach an t-airgead a bheith ar fáil ón rialtas.

Deirtear i gclár teilifíse 7 Lá ar TG4 go bhfuil an tÚdarás ag iarraidh teacht ar réiteach leis an nGníomhaireacht Forbartha Talún agus an Roinn Tithíochta.

Tá sé i gceist ag an stát 54,000 teach inacmhainne a thógáil faoin bhliain 2030 ach an éireoidh leo scéim ar leith a chur ar fáil do phobal labhartha na Gaeilge? 

Mar sin, tar éis an maorlathas sin a léamh tá muid thar náis go dtí an áit ina thosnaíomar san alt: tá an dualgas ar an stát amháin díonta a chur thar cheann na ndaoine, sna Gaeltachtaí ach go háirithe. 

Tá súil agam go n-athraíonn cúrsaí tithíochta go mear (go tapúil) anseo sna Déise ach ní bheinn ag breathnú ar Dháil atá lán de thiarnaí talún chun é sin a réiteach.

Braitheann sé go hiomlán ar an spiorad meithle atá ag an bpobal seo agus an méid misnigh atá acu chun troid le heastáit beag a thógáil i gcomhair na dteaghlach áitiúil le Gaelainn.

Deireadh seachtaine de scoith ag baill Misneach agus Trademark Belfast in Anagaire.

Ar mhianta Misneach, tá radacú Gael agus Gaelú radacach. Chuige sin, bhí seisiúin Ghaeilge againn do na ceardchumannaithe a bhí linn agus seisiúin pholatíochta/eacnamaíochta do bhaill Misneach.

Baineadh sult is sochar as an iomlán. Iontach buíoch do Scioból an Phobail as an fháras agus an as an bhia a sholáthar dúinn.

Sé seo an tarna bhliain a reáctháladh an deireadh seachtaine agus táimid ag tnúth leis an bhliain seo chugainn cheana féin.

Beidh Misneach BÁC ag reáchtáil comóradh ar Mháirtín Ó Cadhain an Satharn beag seo an 15ú Deireadh Fómhair i Reilg Chnoc Iaróm, BÁC 6.

Bhásaigh an Chadhnach ar an 18ú Deireadh Fómhair 52 bliain ó shin. Táimid, mar thír, mar Ghaeil, fós i bhfad uaidh fís an Chadhnaigh, fís den “Poblacht Shóisialach Ghaelach 32 Contae”.

Cé go ndéantar neart cur agus cúiteamh faoina litríocht i saol na Gaeilge, is annamh a gcloistear faoina bpolaitíocht. Ceann de na Gaeil is mó le rá san fhichiú haois, theastaigh poblacht shóisialach uaidh.

Beidh an staraí iomráiteach, Aindrias Ó Cathasaigh, mar chainteoir ag an gcomóradh agus tabharfaidh sé léargas ar shaol agus polaitíocht an Chadhnaigh.

Tá neart scríofa ag an gCathasach ar chúrsaí an eite chlé agus ar stair na Gaeilge, ina theannta dírbheathaisnéis den Chadhnach “Ag Samhlú Troda: Máirtín Ó Cadhain, 1905-70 (Coiscéim, 2002)”.

Fáilte roimh chách

Ag an bpléphainéal tábhachtach seo, pléifear na deiseanna, na castachtaí, na constaicí agus na féidearthachtaí a bhainfeadh le lonnaíocht lán-Ghaeilge a bhunú i mBaile Átha Cliath.

Tá a leithéid déanta cheana féin i mBéal Feirste agus i gCorcaigh agus tá na scéalta sin agus go leor cinn eile scrúdaithe go mion ag ár bpríomh-aoichainteoir Ciarán Dunbar, ina leabhar uathúil “Síolta”.

Beidh ionadaithe ó CATU, Baile Átha Cliath le Gaeilge agus Conradh na Gaeilge ar an bpainéal chomh maith. Tá níos mó cainteoirí laethúla Gaeilge i mBaile Átha Cliath ná áit ar bith eile ar domhain, mar sin cén fáth nach bhféadfadh muidne amhlaidh a dhéanamh anseo?

Céard a theastódh lena a leithéid d’fheachtas a thógáil? an mbeadh sé indéanta? Cén fáth ar éirigh nó nár éirigh le hiarrachtaí eile? Cé na céimeanna a bheadh le tógáil?Pléifear na ceisteanna sin uilig go léir agus tuilleadh nach iad ag an ócáid seo.

Mar sin, más mian leat do shaol a chaitheamh trí-Ghaeilge, gasúir a thógáil le Gaeilge, nó an teanga a chur chun cinn san ardchathair, bí linn!

le Tadhg Mac Eoghain

Bhí an phribhléid agam le déanaí freastal ar Bhród na Gaeltachta i gCloich Cheann Fhaola i dTír Chonaill. Ócáid ar leith, thar a bheith speisialta a bhí ann – seachtain a bhí lán d’fhilíocht, ceol, craic, stair, feachtasaíocht agus pobal. 

Ba é an chéad uair riamh a reáchtáladh ceiliúradh dá leithéid sa Ghaeltacht, agus is iomaí uair i rith na seachtaine a chuala mé ó lucht LADTA+ na háite nár shamhlaigh siad riamh go dtiocfadh leo a bheith chomh foscailte agus chomh feiceálach mar dhaoine aiteacha ina gceantar féin. 

I lár na seachtaine, reáchtáladh ócáid dar teideal ‘Cúlchaint Aiteach’ le Izzy Kamikaze, Brian Lacey agus Seán Ó Dubhchon, comhrá idir an triúir maidir le stair fheachtasaíocht an phobail aitigh in Éirinn, agus leag Izzy Kamikaze béim ar cé chomh tábhachtach is atá sé feachtasaíocht LADTA+ a dhéanamh taobh amuigh de na cathracha agus na bailte móra.

San am atá thart, bhí ar fhormhór na ndaoine aiteacha dul ar deoraíocht sna cathracha chun a bheith ábalta teacht amach go sábháilte, ach anois tá daoine ag seasamh suas agus ag éileamh an ceart a bheith dílis dóibh féin ina mbailte dúchais féin.

Agus tá ag éirí leo – is léir ó thacaíocht phobal an Fháil Charraigh go bhfuil spás ann sa Ghaeltacht don phobal aiteach. Bhí na Croisbhealaí maisithe le bratacha bogha báistí agus tháinig slua mór daoine amach don mhórshiúl Dé Sathairn chun lucht an Bhróid a spreagadh agus tacaíocht a thabhairt dóibh. 

Dul chun cinn nach beag atá i gceist leis sin, ní hamháin maidir le cearta LADTA+ ach maidir le staid na Gaeilge sa Ghaeltacht chomh maith. Mura mothaíonn daoine óga gur gá imeacht as an cheantar siocair go bhfuil siad ‘difriúil’, seans go bhfanfaidh níos mó cainteoirí dúchais ina mbailte dúchais féin, ag cur le saol agus cultúr na háite. 

Dúirt duine amháin liom, agus muid ag siúl linn sa mhórshiúl, go raibh sí ag smaointeamh faoi níos mó ama a chaitheamh ar ais sa cheantar anois i ndiaidh a saol fásta ar fad a chaitheamh i mBaile Átha Cliath. Mar a dúirt Izzy Kamikaze, is trí dhlúthpháirtíocht amháin a leanfaidh an pobal LADTA+ ar aghaidh ag dul chun cinn agus is dlúthpháirtíocht a thabharfaidh daoine ar ais chuig an Ghaeltacht.

Míle buíochas don choiste eagraithe – Pól Penrose, Marc Mag Riada, Brian Lacey, Sam Ó Fearraigh, Mel Bradley, agus Isabel Ní Chuireáin – as an obair chrua atá déanta acu chun ócáid chomh tábhachtach agus stairiúil leis seo a reáchtáil. 

Tá a fhios agam go bhfuil achan duine ar bís le feiceáil cad é atá le teacht sa todhchaí!

Mar chuid den Fhéile “Ar Imeall”, beidh Misneach na Gaillimhe ag reáchtáil lá in Árus na nGael ar Máirt an 12ú Iúil dár dteideal “Athghabháil Misneach ar Árus na nGael”.

Beidh neart ar bun ar an lá idir cúrsaí oideachas polaitiúil, plé ar chúrsaí tithíochta Gaeltachta, taispeántas ghrianghraf, agus ceol agus craic istoíche.

Más thart ar Chathair na Gaillimhe atá sibh nó, go deimhin, i nGaeltacht Chonamara nó Mhaigh Eo, bígí i láthair don fhorbairt pholaitiúil agus don chraic.

Alt tábhachtach thíos ó pheann Mhàrtainn Mac A Bhàillidh ar ghéarchéim na tithíochta i nGaeltacht na hAlban a foilsíodh ar an suíomh Bella Caledonia le déanaí. Tá na fórsaí ceannann céanna ag brú aníos ar Ghaeltacht na hÉireann, dár ndóigh. Go bunúsach, caithfear srian a chur ar mhargadh príobháideach na tithíochta nó ní bheidh todhchaí i ndán d’óige na Gaeltachta, bíodh sin in Éirinn nó in Albain:

Tha staing taigheadais dhùthchail ann a tha na fhuadachadh eaconamach den òigridh a thogadh air Gàidhealtachd is sna h-Eileanan. Tha an cruaidh-chàs seo mairbhteach do dh’oidhirpean cànan is cultar na Gàidhlig a ghlèidheadh ann an coimhearsnachdan dùthchail is eileanach, is a’ bagairt cur às dhaibh.  

Chan fhaigh an òigridh no teaghlaichean òga cothrom air taighean air a’ mhargaidh fhosgailte. Chan eil sgeamaichean ‘Cuideachadh gus Ceannach’ aig an Riaghaltas, no ‘a’ Bhanntach Eileanach’ nan cuideachadh, cleachdaidh iad airgead poblach gus taic a chur ri àrdachadh phrìsean, a’ toirt seachad maoineachadh poblach do phrothaid phrìobhaideach. Tha e coltach gu bheil mì-thuigse ann air leathad is farsaingeachd na staing taigheadais. Fhad ’s a tha cruaidh fheum air tuilleadh taigheadais shòisealta agus air prìs reusanta, cha fhreagair sin air an duilgheadas structarach, cha chuidich e proifeiseantaich òga a dhol ann an co-fharpais ri luchd-seilbheachd, ri daoine a leig seachad an dreuchd, ri luchd-ceannach dàrna taighean, gus an taigh aca fhèin a cheannach.

Feumaidh gach taigh a thèid a reic ann an Alba ‘Aithris Taighe’ fhaighinn. Nì suirbhidhear clàraichte an aithris seo a dh’innseas cor agus luach an taighe, agus a bheir Teisteanas Dèanadas Lùthais EPC don taigh. Tha a’ phrìs seo air a meas reusanta stèidhichte air cor an taighe agus na margaidh. Ach tha luach ann an taigh eadar-dhealaichte a rèir dè thachras leis. Ma dh’fheumas tu fuireach ann, chan fhaigh thu airgead air ais air. Mas urrainn dhut a chur a-mach air mhàl ann an sgìre far a bheil turasachd luachmhor, nì thu prothaid shusbainteach air a cheadachas prìs nas àirde.

Tha taighean gan reic air an luach mar àitichean-màil, seach an luach mar àitichean-fuirich. Thèid taighean a reic gu tric air prìs còrr is 30% thairis air luach Aithris Taighe. Gus morgaids fhaighinn air taigh, feumar eàrlas air 5-20% den luach a rèir na h-Aithrise Taighe. Tha taighean gan reic an-dràsta, gu tric neo-fhaicte, do dhaoine is do chompanaidhean aig a bheil an t-airgead a phàigheas còrr is 130% den luach len airgead fhèin.

Cha chuir a bhith a’ togail tuilleadh thaighean an aghaidh a’ mhì-chothroim eaconamaich seo. Feumar a’ mhargaidh a riaghailteachadh.

Mar neach-ceannach, feumaidh airgead a bhith agad airson eàrlas eadar 5% agus 20% de luach an taighe, a rèir an t-suidheachaidh agad agus a’ bhanca. Bidh a’ mhorgaids stèidhichte air luach an taighe mar a chaidh a mheasadh san Aithris Taighe. Ma tha tuarastal math gu leòr agad, gheibh thu morgaids suas gu 95% de phrìs an taighe. Bidh a’ mhorgaids a gheibhear stèidhichte air a’ phrìs anns an Aithris Taighe, chan ann air a’ phrìs reic. Tha fèill mhòr air taighean air a’ Ghàidhealtachd, agus tha turasachd a’ ciallachadh gu bheil taighean màil luachmhor, thèid taighean a reic ’son 120 – 150% de luach Aithris Taighe.

Mar eisimpleir, math dh’fhaodte gun tèid taigh le luach Aithris Taighe air £160,000 a reic airson £208,000, 130% den luach san Aithris Taighe. Dh’fheumte eàrlas air 10%, £16,000. Dh’fheumte £48,000 a bharrachd gus 30% thairis air an Aithris Taighe a phàigheadh. Tha seo a’ ciallachadh gum feumadh £64,000 a bhith agad gus an taigh seo a cheannach. Feumaidh an t-airgead sin a bhith agad, a bharrachd air cosnadh àrd gu leòr a leigeas leat morgaids fhaighinn anns a’ chiad dol a-mach. Le taighean màil cho gann agus cosgail, agus gainnead chosnaidhean matha cuideachd, chan eil cothrom aig daoine òga airgead a shàbhaladh

Tha turasachd, tro sheirbheisean leithid AirBnB, a’ toirt dhachaighean air falbh bho choimhearsnachdan. Tha an àireamh thaighean air màl goirid a’ sìor èirigh, leis an Eilean Sgitheanach an t-àite as miosa ann an Alba a thaobh thaighean màil. Tha timcheall air 1000 taigh air màl goirid, 18.6% de na taighean. A rèir figearan na Comhairle, chan eil ach 4500 dachaigh san Eilean Sgitheanach, le còrr is 10,000 a’ fuireach anns an Eilean. ’S e an t-Eilean Sgitheanach an sgìre as miosa an Alba a thaobh dhachaighean anns am bi daoine a’ fuireach làn ùine, 91.6% air a’ Ghàidhealtachd, 95.9% air feadh Alba, ach 81.4% san Eilean.

Ged a tha cruaidh fheum air barrachd taigheadais shòisealta, tha a’ mhargaidh taigheadais a’ ciallachadh nach fhaigh proifeiseantaich òga, aig a bheil obair mhath, dotairean, nursaichean, tidsearan, ailtirean is innleadairean cothrom air taigh. Chan eil sgeamaichean an Riaghaltais, mar ‘Cuideachadh gus Ceannach’, a’ toirt cothrom dhaibh a dhol an co-fharpais le daoine beartach, is companaidhean turasachd. Aig a’ cheann thall tha na sgeamaichean seo a’ maoineachadh àrdachadh phrìsean le airgead poblach.

Tha coimhearsnachdan feumach air teaghlaichean òga is luchd-obrach. Tha taighean gan reic an-dràsta do dhaoine le airgead a nì airgead asta. ’S e dachaigh do dhaoine a tha a’ fuireach no airson fuireach ann a bu chòir a bhith ann an taigh. Ged a tha turasachd na pàirt chudromach den eaconamaidh, cha bu chòir dhi coimhearsnachd a mhùchadh is a mharbhadh.

Tha cosnaidhean matha gann air a’ Ghàidhealtachd, le tuarastalan meadhanail £1,824 nas ìsle na tha iad an Alba air fad. Tha obraichean aoigheachd gu tric sealach is ràitheil. Tha 13% de mhuinntir an Eilein Sgitheanaich ag obair ann an aoigheachd an taca ri 6.3% aig ìre nàiseanta. Tha 64.4% de dhaoine ag obair ann an aoigheachd a’ cosnadh nas lugha na tuarastal bith-beò. ’S i aoigheachd as ìsle a thaobh pàigheadh an Alba, £8.72 gach uair, fo thuarastal bith-beò. Tha 6.8% de mhuinntir an Eilein an sàs ann an àiteachas is iasgach an taca ri 2% gu nàiseanta.

Cuir ris a seo gu bheil cosgaisean bith-beò nas àirde ann an sgìrean dùthchail. Pàighidh daoine barrachd air màl, biadh, dealan, teasachadh, connadh, agus cosgaisean lìbhrigidh. Chan eil còmhdhail phoblach ro mhath, agus feumaidh daoine siubhal astar mòr, anns na càraichean aca fhèin, gus seirbheisean a chleachdadh. Tha seirbheisean slàinte agus cùraim, gailearaidhean, taighean-tasgaidh, tachartasan spòrs is cultarach uile nas dorra faighinn thuca ach air am pàigheadh tro chìsean. Tha bun-structar dùthchail agus neo-ionannachd eaconamach a’ peanasachadh òigridh air a’ Ghàidhealtachd. ’S e fuadach eaconamach leantainneach a tha seo.

Cuid de na cosgaisean a bharrachd ro mhuinntir na Gàidhealtachd:

+£1,000 gach bliadhna air teasachadh

*Tomhas aig Comann Taigheadais Loch Aillse is An Eilein Sgitheanaich *mus deach prìsean àrdachadh o chionn ghoirid*

+£3,456 gach bliadhna air mhàl

*Màl meadhanail ann an Alba £628pm / ach An t-Eilean Sgitheanach £916pm

+£1,040 gach bliadhna air biadh

*Tomhas tuairmseach £20 gach seachdain air biadh dachaighe

-£1,824 fo thuarastal meadhanail ann an Alba *

+£7,320 nas miosa dheth gach bliadhna

*Tuarastal meadhanail an Alba £25,296, no £527 san t-seachdain, air a’ Ghàidhealtachd £23,472, no £489 san t-seachdain. Tuarastal stèidhichte air 48 seachdain sa bhliadhna. Faic aithris HIE.

Iomraidhean:

https://www.highland.gov.uk/downloads/file/11092/profiles_for_council_wards

https://www.airdna.co/vacation-rental-data/app/gb/scotland/highland/skye/overview

https://www.gov.scot/publications/research-impact-short-term-lets-communities-scotland/

https://www.gov.scot/publications/short-term-lets/

https://www.hie.co.uk/media/3048/occupationalplussegregationplusinplustheplushiplus-plusareaplusreportsplus-plushighlandplus-a2750664.pdf

https://digitalpublications.parliament.scot/ResearchBriefings/Report/2021/2/19/32a8c620-b227-4951-b642-44fe823009d1#43d4dae3-ac86-444b-8354-9a6dea331e3d.dita

https://digitalpublications.parliament.scot/ResearchBriefings/Report/2021/2/19/32a8c620-b227-4951-b642-44fe823009d1#ccad163f-8dcf-4e23-b36e-617e3053dd32.dita

https://www.gov.scot/binaries/content/documents/govscot/publications/statistics/2018/11/summary-of-earnings-statistics-2018/documents/annual-survey-of-hours-and-earnings-2018-slides/annual-survey-of-hours-and-earnings-2018-slides/govscot%3Adocument/ASHE-slides-2018.pdf

https://www.gov.scot/binaries/content/documents/govscot/publications/strategy-plan/2016/10/action-plan-deliver-affordable-warmth-rural-scotland-proposed-scottish-rural/documents/00508122-pdf/00508122-pdf/govscot%3Adocument/00508122.pdf

https://www.scotsman.com/business/how-much-does-it-cost-live-scottish-island-1475888

In 2017, ghearr an tÚdarás Oideachais (ÚO) maoiniú do cheithre chumann óige Ghaeilge i mBéal Feirste. Láithreach, spreag seo ollchruinniú i gColáiste Feirste ina raibh na céadta Gael ag cáineadh an ÚO agus réidh le dul i mbun troda chun na seirbhísí óige Gaeilge a shábháil. 

Thug sé chun cuimhne an méid a bhí le rá ag ceannródaí Bhóthar Seoighe, Seamus Mac Seáin: “bhí spiorad na hagóide beo i gcónaí i measc Ghaeilgeoirí Bhéal Feirste, a bhuíochas, b’fhéidir, don stát a bhí á rialú ó Stormont, stát ina raibh Gaeilgeoirí mar mhionchuid de mhionchuid agus leatrom á dhéanamh ar an iomlán againn.” 

Leoga, spreag scaifte Bhóthar Seoighe na glúinte de Ghaeilgeoirí, ach is léir go ndearna an ÚO amhlaidh nuair a ghlac na céadta Gaeilgeoir óg seilbh ar an oifig s’acu in 2017 i bhfreagairt ar na ciorruithe. Tugadh an maoiniú ar ais do na seirbhísí óige Gaeilge láithreach. 

Tá seans ann go gcuirfeadh sé iontas ar dhuine, mar sin de, le cluinstin gur ghearr an ÚO ní hamháin maoiniú do sheirbhísí óige Gaeilge Bhéal Feirste i mbliana, ach maoiniú d’earnáil iomlán óige na Gaeilge ó thuaidh! Ba é Glór na Móna in iarthar Bhéal Feirste an tseirbhís óige ina raibh na ciorruithe is tréine le feiceáil, óir ghearr an ÚO £86,000 nó cúig phost uathu in aon bhuile leatroim amháin. 

Cosúil le 2017, eagraíodh cruinniú poiblí agus agóid ag oifig an ÚO. Thug baill Mhisneach Bhéal Feirste óráidí uatha ag an ndá léirsiú seo. Taobh istigh de mhí amháin de stocaireacht agus de chruinnithe le Glór na Móna, gheall an ÚO an t-airgead a thabhairt ar ais dóibh.  

Ach caithfear an cheist a chur: cad chuige a bhfuil sé seo ag tarlú in éadan tola pobail na Gaeilge in 2022? Bhí bua mór ag Glór na Móna ach tá streachailt fós roimh an earnáil óige Gaeilge chun aitheantas a bhaint amach dá bpobal. 

Is ionann an maoiniú a bhí an ÚO ag iarraidh a bhaint ón earnáil seo agus thart fá 1% dá mbuiséid iomlán. Ní ar mhaithe le hairgead a shábháil a tharla seo, mar sin. Tá fórsaí frith-Ghaelacha fós ag imirt tionchar san ÚO agus sa Roinn Oideachais ón bharr anuas. Ní chuidíonn sé nuair is baill den DUP iad na hairí oideachais ach oiread.  

Ba é Peter Weir, an t-aire oideachais siar i 2017 nuair a tharla na ciorruithe sin, an duine céanna a dúirt ar na mallaibh nach bhfuil aon bhunús leis an argóint go bhfuil leithcheal ag tarlú in éadan pobail na Gaeilge.

Ar a bharr sin, feicimid na fadhbanna a chruthaíonn easpa reachtaíochta don Ghaeilge ó thuaidh.  Luaigh an ÚO sna cruinnithe ar na mallaibh nach gá dóibh aon aitheantas a thabhairt don Ghaeilge ós rud é nach ann d’Acht Gaeilge. 

Is leithscéal leithchealach é seo a thugann údaráis poiblí ó thuaidh de ghnáth chun cosaint a thabhairt don easpa cearta teanga sna suímh s’acu. Tá pobal na Gaeilge ó thuaidh ag fanacht ar Acht Gaeilge ó bhí 2006 ann agus ar na mallaibh nochtadh fimíneacht Rialtais na Breataine nuair a dhiúltaigh siad an tAcht a thabhairt isteach d’ainneoin gur gheall siad é anuraidh. Mar a fheicimid leis an ÚO, mothaítear éifeacht na heaspa reachtaíochta ar bhonn laethúil. 

Ní mór do phobal na Gaeilge súil a chaitheamh siar go 2017 agus an bealach a bhfuair siad an maoiniú ar ais dá seirbhísí óige – gníomh díreach – chun a gcuspóirí a bhaint amach. Beidh sé seo de dhíth chun dúshlán a thabhairt ar leithcheal na Gaeilge, bíodh sin ón ÚO, ón DUP, nó ó Rialtas na Breataine. Beirimis bua.

Sa bhliain acadúil 2022/2023, beidh Scéim Chónaithe na Gaeilge i bhfeidhm in Ollscoil na Banríona (OnaB) don chéad uair riamh.  D’eascair an scéim seo amach as feachtas An Cumann Gaelach ar son comharthaíocht dhátheangach ar champas a thosaigh i 2017.  

I 2018, cuireadh fuadar faoin bhfeachtas seo nuair a dhiúltaigh an Leas-Seansailéir ag an am aon chomhartha ‘provocative, offensive or intimidatory’ a chuir in airde in OnaB. Áiríodh an Ghaeilge sa mhéid sin. Ghabh sé a leithscéal láithreach nuair a nocht an Cumann a bhfreagra ar na meáin agus dúirt OnaB fosta go réiteoidís ceist na comharthaí, ceist chonspóideach ónar baineadh anuas cinn dátheangacha i 1997.  

Níl comharthaí dátheangacha ann go fóill in OnaB ach is féidir a rá gur bhain An Cumann Gaelach a gcuspóir amach go dtí seo: normalú na Gaeilge ar champas.

Ar dtús báire, is fiú a rá go raibh tionchar ag an bhfeachtas féin ar an Chumann Ghaelach chomh maith.  D’éirigh muid airdeallach ar an nasc eatarthu agus grúpaí eile san Ollscoil a bhí thíos leis an chur chuige caipitlíoch agus nualiobrálach ón bharr anuas ansin.  

Bheadh téarmaí amhail “aicme” agus “díchoilíniú” sna comhráite laethúil taobh istigh den Chumann. Bhí tionchar nach beag ag Máirtín Ó Cadhain agus ceannródaithe Bhóthar Seoighe orainn, go háirithe an mana ná habair é, déan é. 

Ó 2017, ghlac an Cumann páirt in achan stailc a d’eagraigh oibrithe OnaB in éadan ciorruithe a raibh (agus atá go fóill) lucht na bainistíochta ag brú orthu. 

In 2018, ghlac mic léinn agus gníomhaithe seilbh ar fhoirgneamh ar champas chun an ruaig a chuir ar Mark Regev, ambasadóir Iosraelach don Ríocht Aontaithe. 

Bhí Regev le caint phoiblí a thabhairt san Ollscoil ach níor éirigh leis mar gheall ar an agóid seo in éadan slad rialtais Iosrael ar mhuintir na Palaistíne.  Ba bhaill An Cumann Gaelach an chuid is mó de lucht na hagóide an lá sin.

Cibé ar bith, tá ceist na Gaeilge anois i mbéal an phobail go rialta ar champas OnaB agus ní clann léinn óg gan taithí iad An Cumann Gaelach níos mó, ach grúpa eagraithe agus muiníneach réidh le dul i mbun troda ar champas ar son cearta teanga.  Ina theannta sin, tá ról lárnach acu san fheachtas níos leithne de chuid an Dream Dearg ar son Acht Gaeilge ó thuaidh.

De réir mar a d’éirigh an Cumann níos eagraithe ó 2017, d’éirigh siad níos eolaí ar chearta teanga sna hollscoileanna ó dheas, sa Bhreatain Bheag agus in Albain. Chonacthas dóibh go raibh níos mó ná comharthaíocht dhátheangach in airde sna hollscoileanna sin chun na mionteangacha dúchasacha a chur chun cinn, scéimeanna cónaithe san áireamh. Ach ní go dtí 2021 a chuireadh fuinneamh úr in éileamh an Chumainn ar scéim chónaithe.

Tháinig an chlann léinn, oibrithe báúla OnaB agus grúpaí an phobail le chéile faoi scáth ‘Dearcán’ chun tuairisc a scríobh ag cur ina luí pleananna agus buntáistí scéim chónaithe na Gaeilge. 

Tuairisc chuimsitheach a tháinig amach as an chaidreamh seo mar gheall ar obair na gcapall a bhí déanta ag na hoibrithe ach go háirithe. Chinn Dearcán ar chruinniú príobháideach a eagrú le lucht na bainistíochta chun an tuairisc a léiriú dóibh – in éadan moltaí an Chumainn mar gheall ar an taithí a bhí acu leis an bhainistíocht seo i dtaca le comharthaí dátheangacha. 

Mar a thuar an Cumann, caitheadh aníos ar an mholadh don scéim sa chruinniú agus dhiúltaigh OnaB glan dó.  Dar leis an bhainistíocht, b’ionann an scéim agus “deighilt” i measc na clainne léinn. 

Rinne siad trácht ar “mhothúchán” de chuid “the other local ethno-religious background”, amhail is Caitlicigh iad na Gaeilgeoirí go léir, d’ainneoin go raibh Protastúnaigh agus aontachtaithe lárnach sa tuairisc don scéim!

Dearg le fearg, ghlac An Cumann Gaelach seilbh iomlán ar an scéim agus chuaigh siad i mbun troda in OnaB arís. 

Sheol muid pleananna don scéim go poiblí os comhair níos mó ná céad duine ag imeacht ar champas, nocht siad na fáthanna ar dhiúltaigh OnaB don scéim agus mheall siad tacaíocht ón phobal agus ó na páirtithe polaitiúla araon. Taobh istigh de mhí amháin, ghéill OnaB faoin bhrú agus gheall siad an scéim a chuir i bhfeidhm. Bhí sé chomh simplí sin. 

Beidh scéim chónaithe ann sa bhliain acadúil 2022/2023 in OnaB don céad uair riamh.

Ach tá dua roimh an Chumann go fóill agus é ag dul i ngleic leis an dhearcadh nualiobrálach agus frith-Ghaelach ón bharr anuas in OnaB a dhéanfaidh a seacht ndícheall seilbh iomlán a ghlacadh ar an scéim agus scrios a dhéanamh ar an rud. Tiocfaidh seo salach ar chuspóirí an Chumainn agus phobal na Gaeilge i leith aon scéim chónaithe. Coinneoidh siad i gcuimhne, áfach, cén dóigh a bhrú siad an scéim chónaithe: cumhacht na hagóide.