Alt a scríobh Rúnaí Misneach, Kerron Ó Luain, do ICEC, eagraíocht a ghníomhaíonn ar son cearta na náisiúin bheaga gan stáit san Eoraip agus atá mar fhóram do ghluaiseachtaí sóisialta. Pléann an t-alt na constaicí atá ag feidhmiú i gcoinne na teanga; cúrsaí tithíochta san áireamh. Scríobhadh an t-alt roimh figiúirí daonáireamh 2022 a bheith foilsithe – figiúirí a léirigh tuilleadh den mheath leanúnach ar líon na gcainteoirí laethúla.

Irish, or Gaeilge, is a Goidelic language which derived from Insular Celtic. It is closely related to Scottish Gaelic and Manx. Speakers of these three languages are sometimes mutually intelligible. Beyond a shared linguistic heritage, all three languages, like that of their related Celtic cousins Welsh and Cornish, are greatly impacted by British imperialism.

Irish is unique among the Celtic languages, and indeed it is an outlier in terms of minority languages in Europe. Part of the territory within which is it is spoken is politically independent. This political self-determination was fought for by armed means during the years 1919-21. The 1916 Rising, which preceded those years was, in large part, a response to the demise of the Irish language over the course of the nineteenth century.

The language declined, in particular, following the triumph of British capitalism in erasing 2 million people from Ireland during the years of the Great Famine of 1845-52. The ideology of the leaders of the 1916 Rising crystallised in the revival organisation Conradh na Gaeilge [The Gaelic League], founded in 1893, in opposition to this decline and to continued British rule.

In the, mostly southern, Twenty-Six Counties of Ireland the language has official status and various legal protections. In the years after independence was gained in 1922, Irish was institutionalised within the structures of the state and education system.

However, the revival ran out of steam during the mid-twentieth century as it revolved primarily around the middle class – teachers, civil servants and priests. It did nothing to alleviate the endemic problems of mass emigration and poverty among a small farming and labouring class in the areas where the language was strongest, in the West.

The opening up of the economy to globalisation in the 1960s saw a further retrenchment of Irish within the state.

The latest census figures from 2016 show that 1,761,420, or 39.8% of the population, claim some knowledge of Irish.

This figure is deceptive, however, and many who say they can speak Irish do so as they view the language as an ethnic symbol, rather than something practical that might be incorporated into daily life. Around 74,000, or 2% of the population speak the language on a daily basis.

The first census taken by the newly independent state in 1926 revealed that there were 543,511 Irish speakers – people who actually spoke the language regularly. This represented 18.3% of the population at the time. Therefore, in the 101 years since a form of independence was achieved in 1922 the state has presided over a 16% drop in native Irish speakers.

A salutary caution, surely, to anyone in minority language communities who might view political independence as a simple panacea to the pressures their languages face.

In the Six Counties of the North, Irish speakers have had to contend not only with the hegemony of the English language but also with the continued hostility and intransigence of local British Unionists. The Partition of Ireland by the Government of Ireland Act 1920 severed the Irish nation in two. It left nationalists and Irish speakers in the Six Counties at the mercy of a hostile supremacist regime.

Unionists viewed Irish as a foreign language and, furthermore, as an existential threat to the state they controlled. A series of acts were introduced throughout the twentieth century which marginalised the language in the education system and the public sphere.

Yet, out of a total of around 1.9 million people in the Six County state 12.4% of the population said they had some knowledge of Irish in the recent census taken in 2021.

This represented a rise from 10.65% in 2011 and is the result of a decades long revival that emerged in earnest in the 1970s. Most positively, the number of people who said Irish was their main language rose from 4,164 in 2011 to 5,969 in 2021.

Like any minority language – especially one that exists in two different jurisdictions and political contexts – there are different sites of struggle and points of focus. In the North, in recent years, the objective has been the winning of fundamental language rights, an Irish Language Act, which was denied for many years despite being promised in the Good Friday Agreement of 1998, the 25th anniversary of which is this year.

The Acht Anois [Act Now] campaign driven by An Dream Dearg [The Red Group] has achieved its initial objective. The Identity and Language (Northern Ireland) Bill passed the initial stages of parliament in Westminster last year.

This was only achieved following a protracted grassroots struggle which culminated in 20,000 people marching through Belfast in May 2022.

Irish speakers in the southern Twenty-Six Counties require a similar movement. However, it is, perhaps, more difficult to coalesce around a campaign that has numerous demands, and is aimed at a “benevolent” government, than it is around one clear objective demanded from hostile political actors.

There is also a different class basis to the Irish language movement in each jurisdiction which informs its radicalism.

Educational matters are a bone of contention among Irish speakers in the south currently. The Department of Education is undermining the status of the language within the education system. Its new curriculum has reduced the number of hours a child in primary school will spend learning Irish.

It continues to operate a system which allows secondary school students derogations from studying the language on the most spurious of grounds. Most egregiously, perhaps, is that the Department has curtailed the once vibrant gaelscoil [Irish-medium school] movement by making it impossible for parents to found schools voluntarily at grassroots level.

Gladly, Irish-medium education and Irish-language organisations are mobilising a campaign in response to these injustices. How successful it is remains to be seen.

Elsewhere, within the state system the Oireachtas [houses of parliament] recently passed a revised language bill which obliges state bodies to set aside at least 20% of jobs for those proficient in Irish by 2030.

However, to borrow from the Irish revolutionary and Irish-language revivalist Pádraig Pearse, Irish in the school and state system can be lost and then won again. Indeed, ith as ebbed and flowed within that system in the past.

But when Irish is gone from the remaining communal strongholds, the Gaeltacht [Irish speaking region] it is gone forever and will not be recovered. The austerity years, enabled by Irish capitalism and overseen by ECB and IMF technocrats, dealt a hammer blow to these regions.

A sharp decline in native speakers was recorded between 2011 and 2016. The 2021 census, delayed due to Covid, but which will be published this year, is expected to show a continued decline.

In these areas, moreso than elsewhere, the language question is a material question. The fundamental necessities of living in the modern world – housing, healthcare, employment, transport and communication infrastructure – are neglected by the state.

The most crucial of these to language communities, perhaps, is housing. Here the state has utterly failed. The housing crisis which is driving emigration and misery everywhere in the country is impacting the Gaeltacht too. Unaffordable homes, unregulated holiday homes, and planning laws pitted against rural communities all combine to force the youth of these areas overseas to countries in the Anglosphere.

Housing is the base on which language communities are built. Whether they be daily communal speakers or those who use the language in networks less often, without housing there is no connection or certainty. When a person is constantly transient or worried about whether there will be a roof over their head due to an eviction threat the last thing that will enter their mind is how they can learn a new language or contribute to a local language community.

Indeed, one of the reasons for the abovementioned slowing of the gaelscoil movement, is the absence of newly formed housing estates – these being the communities that spurred the movement in the 1970s. Though the state funds a language planning process for the Gaeltacht areas and for networks of Irish speakers in urban areas, the Language Planning Officers are not granted any real powers around planning housing allocation or infrastructural projects.

Without security of housing, without a social fabric, it is difficult for progressive grassroots projects around language, education, the environment, or anything else, to gain a solid foothold.

Irish language activists have noted that the issue of housing is a burning one for Welsh and Scottish Gaelic speakers too.

All across the Celtic nations the “will of the market” (i.e. capitalism) is driving our minority languages further towards the brink of extinction. As Irish-language and minority-language activists our primary task, at this juncture, must to be to divest the housing system from the market and place it into public hands.

Dá mba fhear gealltóireachta mé, bheadh pingin deas déanta agam dá mbeadh geall curtha agam go mbeadh titim i líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge sa daonáireamh is déanaí, agus gurbh amhlaidh a bheadh an scéal do chainteoirí sa nGaeltacht.

Agus dá gcuirfí ceist ar dhaoine eile le fios a ngraithe sular eisíodh na torthaí is déanaí, bheadh an tuar céanna déanta ag go leor acu, déarfainn. Dea-scéal é gan dabht an t-ardú ar líon na ndaoine a deir go bhfuil Gaeilge de chineál éigean acu sna 26 Contae, ach mar sin féin tá tuiscint choitianta ann nach bhfuil na polasaithe reatha sách láidir leis an nGaeilge a chosaint sa nGaeltacht, mar a tuairiscíodh ar an suíomh seo go minic.

Déantar dearmad go rómhinic sa dioscúrsa ar dhán na teanga, áfach, ar an nasc idir staid na Gaeilge agus forbairtí eacnamaíochta agus polaitiúla nach mbaineann le cúrsaí teanga per se.

Mar a mhínigh mé i leabhar a tháinig amach le déanaí faoi pholasaí Gaeilge an stáit ó 2008, tá nasc díreach idir an titim thubaisteach a bhí le feiceáil i líon na gcainteoirí laethúla taobh amuigh den chóras oideachas in 2016 agus na ciorruithe ollmhóra a rinneadh ar chaiteachas poiblí tar éis 2008.

Faoi 2016 bhí dochar na déine le haireachtáil go fairsing – gearradh buiséad Údarás na Gaeltachta agus go leor grúpaí eile go cnámh sa tréimhse sin.

Anois i bhfigiúirí 2022 feiceann muid titim eile ar líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge taobh amuigh den chóras oideachais, bíodh is nach bhfuil sé chomh dona is a bhí in 2016. Agus muid ag míniú an mhaolaithe sa ráta meatha sin, creidim go bhfuil sé riachtanach breathnú ar an méadú a tháinig ar bhuiséad grúpaí cosúil leis an Údarás, bíodh is go bhfuil a mbuiséad siúd fós breis is 43% faoi bhun an mhéid a bhí acu in 2008. Ní tús agus deireadh na pleanála teanga é an t-airgead, ach gan é is deacra chuile shórt, gan dabht.

Mar a scríobh mé ar Tuairisc roimhe seo, tá dlúthbhaint ag an treocht ghinearálta chun meatha sa nGaeltacht le nádúr an stáit nualiobrálaigh atá againn sna 26 Contae (agus ó thuaidh – ach sin ábhar d’alt eile).

Tugtar an “nualiobrálachas” ar an gcineál caipitleachais atá i réim go hidirnáisiúnta ó bhí na 1970idí ann, agus a tháinig i dtreis in Éirinn le linn an Tíogair Cheiltigh. De réir na teoirice seo, níor chóir don stát a ladar a chur isteach sa margadh ach amháin le tacú le lucht caipitil (rátaí cánach an-ísle a ghearradh ar na comhlachtaí is mó ar domhan, mar shampla), agus níor chóir infheistíocht shuntasach a dhéanamh i bpolasaí poiblí – polasaí teanga san áireamh.

De bharr na hidé-eolaíochta seo atá an ghéarchéim tithíochta, droch-chórais iompair agus sláinte againn, agus géarchéim reatha na Gaeltachta chomh maith.

Tá daoine a déarfadh go bhfuil iarracht shuntasach ar son na teanga ar siúl le próiseas na pleanála teanga. Scríobh mé féin péire de na pleananna sin, agus tá ardmheas agam ar na daoine atá ag obair ar chur i bhfeidhm an phróisis.

Ach níl meas agam ar an bpróiseas é féin – atá róchúng agus lag chun athrú mór a dhéanamh. Ní cheadaítear caint faoi phleanáil tithíochta, fostaíochta nó bonneagair sna pleananna seo, cé gur iad sin na rudaí is mó a luann muintir na Gaeltachta agus iad ag caint ar thodhchaí a bpobal.

Ná déanaimis dearmad choíche gur shiúil páirtithe an fhreasúra amach ón Dáil mar agóid toisc nár ghlac an stát le haon cheann de 150 moladh a rinneadh le linn an phlé ar Acht na Gaeltachta 2012, a chruthaigh an próiseas pleanála teanga.

I gcomparáid leis an méid a theastaíonn, tá na hacmhainní atá ann don phróiseas suarach, agus fiú iad sin sciobtha ó chiste choiriú na mbóithre Gaeltachta. Tarraingt siar an stáit ó fhreagracht i leith na Gaeltachta – díreach mar atá déanta i gcúrsaí tithíochta agus eile – atá in Acht na Gaeltachta, ar shampla iontach é den pholasaí poiblí nualiobrálach.

Tá freagracht gan chumhacht tugtha do phobail bheaga imeallacha atá go minic ar an ngannchuid, fhad is a fhaigheann corparáidí agus creach-chistí cumhacht gan fhreagracht.

Go deimhin, agus géarchéim tithíochta agus costais maireachtála ann, cé is moite de mhionlach beag de dhíograiseoirí, tá fadhbanna níos mó ag formhór na nÉireannach ná a bheith ag smaointiú ar sheachadadh na Gaeilge ó ghlúin go glúin. “You cannot teach a starving man Gaelic,” a dúirt Séamus Ó Conghaile in 1898 – tuairim a thagann le go leor den taighde is déanaí san eolaíocht pholaitiúil faoi idé-eolaíochtaí.

Mar a bheas a fhios ag go leor de léitheoirí Tuairisc, tá polasaí teanga i bhfad níos láidre sa mBreatain Bheag, áit a bhfuil cónaí orm féin. Ach fiú anseo, bhí laghdú i líon na gcainteoirí Breatnaise le sonrú sna torthaí daonáirimh a foilsíodh i mí na Nollag. Dar le Cymeithas yr Iaith Gymraeg, an grúpa a thiomáin an dul chun cinn i gcearta Breatnaise ó bhí na 1960idí ann, nár chóir go mbeadh ionadh ar bith ar dhaoine faoin titim sin ach oiread. Bíodh is go bhfuil 23% de scoileanna na tíre ag múineadh trí Bhreatnais agus go bhfuil clár cúrsaí eiseamláireacha ann d’fhoghlaimeoirí fásta, fhad is atá an stát ag dúnadh séirbhísí riachtanacha i bpobail Bhreatnaise agus ag déanamh neamhaird ar fhadhbanna soch-eacnamaíochta eile, níl seans go mbainfear amach an sprioc de mhilliún cainteoir faoi 2050. Nuair atá fiú líon na gcainteoirí Breatnaise ag titim, ní hionadh é go mbeadh fadhbanna móra againn in Éirinn.

Tá ábhar díomá go leor sna figiúirí nua daonáirimh, gan dabht. Ach tá ábhar dóchais ar fáil dúinn chomh maith – ní hamháin sa mhéadú a tháinig ar líon na gcainteoirí i gCiarraí agus Port Láirge, ach i samplaí ó áiteachaí cosúil le Tír na mBascach, áit a bhfuil infheistíocht ollmhór tar éis cur go mór le láidreacht na teanga. Is fiú dúinn cuimhniú freisin gur féidir le polasaí timpeallachta agus teanga tacú lena chéile, rud atá níos riachtanaí anois ná riamh.

Cé nach raibh sé go hiomlán rathúil, chaith lucht an choilíneachais acmhainní ollmhóra i gcaitheamh na gcéadta bliain ar fheachtas brúidiúil le teanga na coitiantachta in Éirinn a athrú ó Ghaeilge go Béarla. Tógfaidh sé iarracht chomh mór céanna inniu le teanga dhúchais na tíre a chur chun cinn. Ach leis seo a dhéanamh caithfear athrú bunúsach a bheith sa gcaoi a ndéanann an stát polasaí poiblí – cur chuige a rachadh in éadan na treochta nualiobrálaí atá i réim ar fud an domhain le blianta fada anuas. Fúinne uilig ar chás linn an Ghaeilge atá sé le cinntiú go dtarlaíonn an t-athrú radacach seo.

• Léachtóir i Roinn na Breatnaise agus an Léinn Cheiltigh in Ollscoil Aberystwyth é an Dr Ben Ó Ceallaigh, Foilsíodh a leabhar Neoliberalism and Language Shift: Lessons from the Republic of Ireland Post-2008, faoi chlúdach bog le déanaí. Tá sé sásta an PDF a roinnt le duine ar bith atá á iarraidh. Foilsíodh an t-alt thuas ar Tuairisc.ie ar dtús ar an 1ú Meitheamh 2023

Suite ar leithinis idir Dún Garbhán is An Aird Mhóir ar an gcósta d’iarthar Chontae Phort Láirge tá Gaeltacht na nDéise mar cheann de’s na Gaeltachtaí is lú sa tír. 

Mar thearmann beag i gcomhair na canúna áitiúla, Gaelainn na nDéise, canúint a bhí scaipthe thar oirthear chúige Mumhan is beagáinín de chúige Laighean, níl ach dhá pharóiste fós á labhairt, an Rinn agus an Sean-Phobal. Tá tábhacht mhór ag baint leis an nGaeltacht seo ós rud é gurb í an t-aon Ghaeltacht in oirdheisceart na tíre le leanúnachas cultúir a théann leis an gcanúint siar na céadta bliain. 

Cé go bhfuil ár nGaeltachtaí go léir in ainm a bheith (ceaptha a bheith) mar thearmann i gcomhair na teanga is an phobail a labhraíonn í, tá sé soiléir d’an-chuid daoine fé’n am seo nach bhfuil fíor-chosaintí i bhfeidhm do mhuintir na Gaeltachta in aghaidh an ghéarchéim tithíochta is an phróisis uaislithe, an fhadhb is práinní atá ar an gcéad ghlúin eile le Gaelainn ar a gcuid bheola. 

Le blianta beaga anuas is sinne an t-aon cheantar Gaeltachta ina bhfuil úsáid na Gaelainne ag fás, go háirithe i measc iad siúd atá fé 18 mbliana d’aois.

Le 467 gcainteoir laethúla Gaelainne, 0 tithe inacmhainne ar fáil do theaghlaigh ón gceantar agus 94 thigh saoire sa Rinn agus an Sean-Phobal tá sé soiléir go bhfuil an teanga láidir go fóill ach go bhfuil sé millteach deacair ar dhaoine fásta, agus do theaghlaigh óga ach go háirithe, postanna agus tithíocht a fháil sa cheantar. 

Tóg an tigh seo ar fhíor-imeall na Gaeltachta sa Sean-Phobal ar an teorainn leis an gcéad pharóiste eile. Tá sé 14 km ón Rinn, áit ina mbíonn na tithe i bhfad níos costasaí, ach fós féin tá €365,000 air. Murab é seo sampla maith den phróiseas uaislithe agus den ghéarchéim tithíochta inacmhainne sa cheantar níl a fhios agam cá bhféadfaí sampla níos fearr a fháil: 

“Dragonfly cottage is a unique, colourful home situated in the Waterford Gaeltacht. The original structure of this beautiful build was constructed in the 1930s and was extended to what it is today in the 90s. Dragonfly Cottage is light filled and eclectically decorated. It sits sympathetically in its tranquil pastoral surroundings.”

Aistriúchán díreach gan bholscaireacht: is tigh sóisialta é seo le hacra a tógadh don lucht oibre sna 1930dí. Anois mar thigh faoi úinéireacht phríobháideach tá sé ar díol d’éinne ar bith ach tá praghas d’aon tríú de mhilliún air. 

An bhfuil aon rud ar siúl ag pobal na nDéise chun troid ar son tithe inacmhainne do theaghlaigh ón gceantar? 

I bhfocal amháin mar fhreagra dhuit: “Thá”, mar a deirtear sa cheantar seo.

Cé go bhfuil talamh ar fáil sa Rinn ag Údarás na Gaeltachta agus meitheal tithíochta i bhfeidhm le cúpla bliain anuas tá scéal casta is fada ag dul leis: 

Mar chuid den phlean teanga, tá meitheal tithíochta curtha ar bun ag Comhlacht Forbartha na nDéise chun scéim tithíochta inacmhainne a bhunú sa cheantar.

Tá dúshláin mhóra le sárú ag Údarás na Gaeltachta le togra na nDéise a thabhairt chun cinn. Baineann na dúshláin is mó le talamh stáit a dhíol agus maorlathas ó thaobh tithe inacmhainne a chur ar fáil. 

I mí Dheireadh Fómhair anuraidh scríobh Údarás na Gaeltachta chuig Roinn na Gaeltachta ag fiosrú an bhféadfadh siad an talamh sa Roinn a thabhairt ar láimh do chomhlacht forbartha na nDéise. 

Chuir an Roinn rialacha a bhain le talamh stáit a dhíol ar a gcuid súile agus dúirt siad go bhfiosródh siad an cheist leis an Roinn Tithíochta. 

I mí na Samhna d’fhiafraigh an tÚdarás an dtiocfadh leo an talamh a dhíol ar bhealach a bheadh ag teacht le rialacha an stáit, ach nuair a tháinig soiléiriú ó na ranna éagsúla dúradh leo go raibh obair go leor le déanamh sula ndéanfaí aon chinneadh faoi thogra na nDéise. 

Comhairlíodh don Údarás go bhféadfaí rialacha an stáit a bhriseadh dá ndíolfaí an talamh ar phraghas íseal nó dá gcuirfí coinníollacha casta le hiarratais a d’fhágfadh nach n-éireodh ach le dream amháin. 

Dúradh leo go gcaithfí an talamh a thairiscint d’eagraíocht stáit eile ar dtús sula gcuirfí ar an margadh é. Dúradh leis an Údarás go mbeadh orthu plean a aontú le Comhairle Contae Phort Láirge agus go mbeadh an moladh ag brath ar riachtanas tithíochta an cheantair, ar stádas zónála an talaimh agus ar phlean forbartha an chontae.

Sa chás go n-éireodh leis an Údarás an talamh a chur ar an margadh, dúradh leo a chinntiú nach mbeadh an ceannaitheoir ábalta an talamh a dhíol ar aghaidh ag praghas níos airde gan coinníollacha teanna agus a chinntiú nach dtitfeadh an costas ar an stát dá dteipfeadh ar an togra.

I ráiteas dúirt Comhairle Contae Phort Láirge nár pléadh an cheist le hÚdarás na Gaeltachta go fóill. Sin ráite, dúirt siad go n-aithníonn siad go bhfuil fadhb le praghas na dtithe i nGaeltacht na nDéise agus go mbreathnódh siad an féidir tithe a chur ar fáil ar phraghas inacmhainne amach anseo ach an t-airgead a bheith ar fáil ón rialtas.

Deirtear i gclár teilifíse 7 Lá ar TG4 go bhfuil an tÚdarás ag iarraidh teacht ar réiteach leis an nGníomhaireacht Forbartha Talún agus an Roinn Tithíochta.

Tá sé i gceist ag an stát 54,000 teach inacmhainne a thógáil faoin bhliain 2030 ach an éireoidh leo scéim ar leith a chur ar fáil do phobal labhartha na Gaeilge? 

Mar sin, tar éis an maorlathas sin a léamh tá muid thar náis go dtí an áit ina thosnaíomar san alt: tá an dualgas ar an stát amháin díonta a chur thar cheann na ndaoine, sna Gaeltachtaí ach go háirithe. 

Tá súil agam go n-athraíonn cúrsaí tithíochta go mear (go tapúil) anseo sna Déise ach ní bheinn ag breathnú ar Dháil atá lán de thiarnaí talún chun é sin a réiteach.

Braitheann sé go hiomlán ar an spiorad meithle atá ag an bpobal seo agus an méid misnigh atá acu chun troid le heastáit beag a thógáil i gcomhair na dteaghlach áitiúil le Gaelainn.

Alt tábhachtach thíos ó pheann Mhàrtainn Mac A Bhàillidh ar ghéarchéim na tithíochta i nGaeltacht na hAlban a foilsíodh ar an suíomh Bella Caledonia le déanaí. Tá na fórsaí ceannann céanna ag brú aníos ar Ghaeltacht na hÉireann, dár ndóigh. Go bunúsach, caithfear srian a chur ar mhargadh príobháideach na tithíochta nó ní bheidh todhchaí i ndán d’óige na Gaeltachta, bíodh sin in Éirinn nó in Albain:

Tha staing taigheadais dhùthchail ann a tha na fhuadachadh eaconamach den òigridh a thogadh air Gàidhealtachd is sna h-Eileanan. Tha an cruaidh-chàs seo mairbhteach do dh’oidhirpean cànan is cultar na Gàidhlig a ghlèidheadh ann an coimhearsnachdan dùthchail is eileanach, is a’ bagairt cur às dhaibh.  

Chan fhaigh an òigridh no teaghlaichean òga cothrom air taighean air a’ mhargaidh fhosgailte. Chan eil sgeamaichean ‘Cuideachadh gus Ceannach’ aig an Riaghaltas, no ‘a’ Bhanntach Eileanach’ nan cuideachadh, cleachdaidh iad airgead poblach gus taic a chur ri àrdachadh phrìsean, a’ toirt seachad maoineachadh poblach do phrothaid phrìobhaideach. Tha e coltach gu bheil mì-thuigse ann air leathad is farsaingeachd na staing taigheadais. Fhad ’s a tha cruaidh fheum air tuilleadh taigheadais shòisealta agus air prìs reusanta, cha fhreagair sin air an duilgheadas structarach, cha chuidich e proifeiseantaich òga a dhol ann an co-fharpais ri luchd-seilbheachd, ri daoine a leig seachad an dreuchd, ri luchd-ceannach dàrna taighean, gus an taigh aca fhèin a cheannach.

Feumaidh gach taigh a thèid a reic ann an Alba ‘Aithris Taighe’ fhaighinn. Nì suirbhidhear clàraichte an aithris seo a dh’innseas cor agus luach an taighe, agus a bheir Teisteanas Dèanadas Lùthais EPC don taigh. Tha a’ phrìs seo air a meas reusanta stèidhichte air cor an taighe agus na margaidh. Ach tha luach ann an taigh eadar-dhealaichte a rèir dè thachras leis. Ma dh’fheumas tu fuireach ann, chan fhaigh thu airgead air ais air. Mas urrainn dhut a chur a-mach air mhàl ann an sgìre far a bheil turasachd luachmhor, nì thu prothaid shusbainteach air a cheadachas prìs nas àirde.

Tha taighean gan reic air an luach mar àitichean-màil, seach an luach mar àitichean-fuirich. Thèid taighean a reic gu tric air prìs còrr is 30% thairis air luach Aithris Taighe. Gus morgaids fhaighinn air taigh, feumar eàrlas air 5-20% den luach a rèir na h-Aithrise Taighe. Tha taighean gan reic an-dràsta, gu tric neo-fhaicte, do dhaoine is do chompanaidhean aig a bheil an t-airgead a phàigheas còrr is 130% den luach len airgead fhèin.

Cha chuir a bhith a’ togail tuilleadh thaighean an aghaidh a’ mhì-chothroim eaconamaich seo. Feumar a’ mhargaidh a riaghailteachadh.

Mar neach-ceannach, feumaidh airgead a bhith agad airson eàrlas eadar 5% agus 20% de luach an taighe, a rèir an t-suidheachaidh agad agus a’ bhanca. Bidh a’ mhorgaids stèidhichte air luach an taighe mar a chaidh a mheasadh san Aithris Taighe. Ma tha tuarastal math gu leòr agad, gheibh thu morgaids suas gu 95% de phrìs an taighe. Bidh a’ mhorgaids a gheibhear stèidhichte air a’ phrìs anns an Aithris Taighe, chan ann air a’ phrìs reic. Tha fèill mhòr air taighean air a’ Ghàidhealtachd, agus tha turasachd a’ ciallachadh gu bheil taighean màil luachmhor, thèid taighean a reic ’son 120 – 150% de luach Aithris Taighe.

Mar eisimpleir, math dh’fhaodte gun tèid taigh le luach Aithris Taighe air £160,000 a reic airson £208,000, 130% den luach san Aithris Taighe. Dh’fheumte eàrlas air 10%, £16,000. Dh’fheumte £48,000 a bharrachd gus 30% thairis air an Aithris Taighe a phàigheadh. Tha seo a’ ciallachadh gum feumadh £64,000 a bhith agad gus an taigh seo a cheannach. Feumaidh an t-airgead sin a bhith agad, a bharrachd air cosnadh àrd gu leòr a leigeas leat morgaids fhaighinn anns a’ chiad dol a-mach. Le taighean màil cho gann agus cosgail, agus gainnead chosnaidhean matha cuideachd, chan eil cothrom aig daoine òga airgead a shàbhaladh

Tha turasachd, tro sheirbheisean leithid AirBnB, a’ toirt dhachaighean air falbh bho choimhearsnachdan. Tha an àireamh thaighean air màl goirid a’ sìor èirigh, leis an Eilean Sgitheanach an t-àite as miosa ann an Alba a thaobh thaighean màil. Tha timcheall air 1000 taigh air màl goirid, 18.6% de na taighean. A rèir figearan na Comhairle, chan eil ach 4500 dachaigh san Eilean Sgitheanach, le còrr is 10,000 a’ fuireach anns an Eilean. ’S e an t-Eilean Sgitheanach an sgìre as miosa an Alba a thaobh dhachaighean anns am bi daoine a’ fuireach làn ùine, 91.6% air a’ Ghàidhealtachd, 95.9% air feadh Alba, ach 81.4% san Eilean.

Ged a tha cruaidh fheum air barrachd taigheadais shòisealta, tha a’ mhargaidh taigheadais a’ ciallachadh nach fhaigh proifeiseantaich òga, aig a bheil obair mhath, dotairean, nursaichean, tidsearan, ailtirean is innleadairean cothrom air taigh. Chan eil sgeamaichean an Riaghaltais, mar ‘Cuideachadh gus Ceannach’, a’ toirt cothrom dhaibh a dhol an co-fharpais le daoine beartach, is companaidhean turasachd. Aig a’ cheann thall tha na sgeamaichean seo a’ maoineachadh àrdachadh phrìsean le airgead poblach.

Tha coimhearsnachdan feumach air teaghlaichean òga is luchd-obrach. Tha taighean gan reic an-dràsta do dhaoine le airgead a nì airgead asta. ’S e dachaigh do dhaoine a tha a’ fuireach no airson fuireach ann a bu chòir a bhith ann an taigh. Ged a tha turasachd na pàirt chudromach den eaconamaidh, cha bu chòir dhi coimhearsnachd a mhùchadh is a mharbhadh.

Tha cosnaidhean matha gann air a’ Ghàidhealtachd, le tuarastalan meadhanail £1,824 nas ìsle na tha iad an Alba air fad. Tha obraichean aoigheachd gu tric sealach is ràitheil. Tha 13% de mhuinntir an Eilein Sgitheanaich ag obair ann an aoigheachd an taca ri 6.3% aig ìre nàiseanta. Tha 64.4% de dhaoine ag obair ann an aoigheachd a’ cosnadh nas lugha na tuarastal bith-beò. ’S i aoigheachd as ìsle a thaobh pàigheadh an Alba, £8.72 gach uair, fo thuarastal bith-beò. Tha 6.8% de mhuinntir an Eilein an sàs ann an àiteachas is iasgach an taca ri 2% gu nàiseanta.

Cuir ris a seo gu bheil cosgaisean bith-beò nas àirde ann an sgìrean dùthchail. Pàighidh daoine barrachd air màl, biadh, dealan, teasachadh, connadh, agus cosgaisean lìbhrigidh. Chan eil còmhdhail phoblach ro mhath, agus feumaidh daoine siubhal astar mòr, anns na càraichean aca fhèin, gus seirbheisean a chleachdadh. Tha seirbheisean slàinte agus cùraim, gailearaidhean, taighean-tasgaidh, tachartasan spòrs is cultarach uile nas dorra faighinn thuca ach air am pàigheadh tro chìsean. Tha bun-structar dùthchail agus neo-ionannachd eaconamach a’ peanasachadh òigridh air a’ Ghàidhealtachd. ’S e fuadach eaconamach leantainneach a tha seo.

Cuid de na cosgaisean a bharrachd ro mhuinntir na Gàidhealtachd:

+£1,000 gach bliadhna air teasachadh

*Tomhas aig Comann Taigheadais Loch Aillse is An Eilein Sgitheanaich *mus deach prìsean àrdachadh o chionn ghoirid*

+£3,456 gach bliadhna air mhàl

*Màl meadhanail ann an Alba £628pm / ach An t-Eilean Sgitheanach £916pm

+£1,040 gach bliadhna air biadh

*Tomhas tuairmseach £20 gach seachdain air biadh dachaighe

-£1,824 fo thuarastal meadhanail ann an Alba *

+£7,320 nas miosa dheth gach bliadhna

*Tuarastal meadhanail an Alba £25,296, no £527 san t-seachdain, air a’ Ghàidhealtachd £23,472, no £489 san t-seachdain. Tuarastal stèidhichte air 48 seachdain sa bhliadhna. Faic aithris HIE.

Iomraidhean:

https://www.highland.gov.uk/downloads/file/11092/profiles_for_council_wards

https://www.airdna.co/vacation-rental-data/app/gb/scotland/highland/skye/overview

https://www.gov.scot/publications/research-impact-short-term-lets-communities-scotland/

https://www.gov.scot/publications/short-term-lets/

https://www.hie.co.uk/media/3048/occupationalplussegregationplusinplustheplushiplus-plusareaplusreportsplus-plushighlandplus-a2750664.pdf

https://digitalpublications.parliament.scot/ResearchBriefings/Report/2021/2/19/32a8c620-b227-4951-b642-44fe823009d1#43d4dae3-ac86-444b-8354-9a6dea331e3d.dita

https://digitalpublications.parliament.scot/ResearchBriefings/Report/2021/2/19/32a8c620-b227-4951-b642-44fe823009d1#ccad163f-8dcf-4e23-b36e-617e3053dd32.dita

https://www.gov.scot/binaries/content/documents/govscot/publications/statistics/2018/11/summary-of-earnings-statistics-2018/documents/annual-survey-of-hours-and-earnings-2018-slides/annual-survey-of-hours-and-earnings-2018-slides/govscot%3Adocument/ASHE-slides-2018.pdf

https://www.gov.scot/binaries/content/documents/govscot/publications/strategy-plan/2016/10/action-plan-deliver-affordable-warmth-rural-scotland-proposed-scottish-rural/documents/00508122-pdf/00508122-pdf/govscot%3Adocument/00508122.pdf

https://www.scotsman.com/business/how-much-does-it-cost-live-scottish-island-1475888

D’ardaigh praghas na dtithe agus na n-árasán sna Sé Chontae Fichead 14.4% le linn 2021. Agus sa chéad ráithe den bhliain 2022 d’ardaigh siad ar ráta de thart ar 8%. An leithscéal a bhí ag an rialtas de bharr an bhoilscithe seo trátha na paindéime ná gur chuir an dianghlasáil moill ar an ráta go bhféadfadh tógálaithe dul i mbun oibre le linn 2020.

An teachtaireacht a bhí ann ná go dtiocfadh plateau ar an mboilsciú nuair a thosódh na crainn tógála ag corraí arís agus nuair a bheadh na sluaite den lucht tógála ar ais ar na suíomhanna.

Tugadh cead pleanála do bheagnach 43,000 aonad tithíochta le linn 2021. Rinne an tAire Tithíochta, Darragh O’Brien, lainseáil ar a phlean Homes for All i bhfómhar na bliana céanna. D’fhógair sé go dtógfaí thart ar 30,000 tithe nua in aghaidh na bliana agus go sásódh sé sin “an t-éileamh”

Mar sin, agus na tithe uilig seo á dtógáil le linn 2021, agus tuilleadh cinn á dtógáil i gcéad ráithe na bliana seo (níl figiúirí ar fáil go dtí seo, go bhfios dom), cén fáth go bhfuil ardú leanúnach ar phraghas na dtithe, ardú as cuimse?

Ar an gcéad dul síos, meastar go bhfuil thart ar leathmhilliúin duine sa stát gan dídean cheart – 500,000 duine. Áirítear na bochtáin a fhulaingíonn ar shráideanna cathracha agus bailte an stáit san fhigiúr sin, thart ar 10,000 duine. Ach, tá 490,000 duine eile atá ag maireachtáil i dtithe ar cíos gan aon chinnteacht ag baint leo, nó tá siad fásta agus iad sna fichidí agus tríochaidí agus iad fós sa bhaile. Le linn na paindéime d’éirigh le sciar maith de na daoine sin airgead iarlais tí a shábháil, rud a chruthaigh éileamh ollmhór ar an líon beag de thithe atá ar díol sa mhargadh.

Ach ní hé sin iomlán an scéil. As na tithe nua a tugadh cead pleanála dóibh le linn 2021 beidh an tromlach á ndíol isteach sa mhargadh príobháideach. Cruthaíonn sin dhá fhadhb – cuireann sé leis an mbáiní atá sa mhargadh cheana agus tugann sin an deis do na forbróirí an praghas a ardú, agus, an tarna rud ná go dtugtar deis do na creach-chistí na haonaid a alpadh suas.

Mar a thuairisc alt san Irish Times an mhí seo caite, tugadh cead pleanála do 26,000 árasáin agus mar a bhaineann sé leis an bhfigiúir sin “nearly 19,000 of these permissions were earmarked for Dublin, where foreign investors have flooded into the capital’s private rented sector market to avail of comparatively strong returns”.

Fiú ag leibhéal na gComhairlí Contae nuair a thógtar eastát nó bloc árasán nua bíonn céatadán i bhfad ró-íseal ag dul mar thithíocht sóisialta agus slogtar go leor de na haonaid – fiú cinn a tógadh ar thalamh poiblí! – ar ais isteach sa mhargadh príobháideach, rud a chuireann na praghsanna in airde arís. 

I mbeagán focal, níl fáil ag an ngnáthdhuine ar na tithe atá á dtógáil. Tá an soláthar tithíochta á choimeád ag leibhéal an-íseal ag an rialtas agus é i lámha na bhforbróirí agus na gcreach-chistí.

Is dual dóibhsean an soláthar a choimeád íseal, mar is féidir leo praghsanna áiféiseacha a ghearradh ar thithe – agus is féidir linn an rud céanna a rá faoi na gníomhairí eastáit, na tiarnaí talún, na dlíodóirí agus gach éinne atá ag baint brabúis ón gcóras ainnise seo.

Caithfear an bhéim i soláthar tithíochta a bhaint ó na forbróirí príobháideacha agus dualgas a chur ar an stát an fhadhb a réiteach. Tá sé chomh lom agus chomh simplí leis sin. Is léir don dall anois (bhuel, seachas lucht Fhianna Fáil, Fhine Gael agus na nGlasach) go bhfuil teipthe go hiomlán ar an margadh príobháideach tithe a sholáthar do shaoránaigh. Tá glúin daoine óga ag fanacht ar athrú éigin teacht.

Táthar ag súil go dtiocfaidh an t-athrú sin ó Shinn Féin, atá anois go bunúsach faoi réir mar an gcéad rialtas eile. Ach, má dhéantar scagadh ar pholasaí tithíochta Shinn Féin, ní ann don ghníomh radacach atá de dhíth chun cumhacht an mhargaidh phríobháidigh a bhriseadh. Tá an modh soláthair mar an gcéanna – go mbeimis ag brath ar na forbróirí – cé go bhfuil 10,000 tithe níos mó á ngeallúint.

D’fhéadfaí a rá fiú, ó thaobh na staire de, nach bhfuil plean Shinn Féin chomh radacach is a bhí plean Fhianna Fáil sna caogaidí mar shampla nuair a tógadh na deicheanna de mhílte de thithe poiblí i mbruachbhailte Bhaile Átha Cliath agus cuireadh deireadh, nach mór, le géarchéim tithíochta na linne sin.

Tá dualgas ar dhaoine – daoine óga ach go háirithe – a bheith ag éileamh agus gníomhú ar son na tithíochta poiblí ón mbun aníos. Is é sin go n-éileoidís go mbeadh comhlacht stáit i mbun tógáil tithe (rud a chruthódh na mílte post) agus go bhfanfadh na tithe sin i seilbh an stáit go buan nuair a thógfar iad, rud a bhainfeadh an chumhacht ó na forbróirí agus na tiarnaí talún.

D’fhéadfaí na hoibrithe céanna a chur ag obair ar na mílte tithe tréigthe sa chóras chomh maith. Ach caithfear dúshlán “cearta sealúchais” lucht an rachmais a thabhairt ar dtús.

Bearta móra radacacha atá de dhíth, seachas sop in áit na scuaibe. Níl aon bhealach eile as an tsáinn ina bhfuil an leathmhilliún duine gan dídean a luadh cheana, mar is léir ón stair.

Agus muintir na hEorpa ag breathnú ar an chogadh san Úcráin le beagnach coicís anuas, ní mór ár machnamh a dhéanamh ar ‘shaoradh’. Ní hamháin saoradh phobal na hÚcráine ó ionradh na Rúise, ach saoradh an chine dhaonna i gcoitinne chomh maith – déanta na fírinne, ní féidir an dá rud a scaradh óna chéile. 

Siar sna 1970í, bunaíodh an Combahee River Collective i mBostún, eagraíocht dhubh, leispiach, fheimineach agus shóisialach a d’aithin nár fhreastail gluaiseacht an fheimineachais (bháin) agus gluaiseacht na gceart sibhialta (ina raibh ceannas ag fir) ar a riachtanais féin. 

‘Tugaimid faoi deara,’ a scríobh siad ina ráiteas oifigiúil, ‘gur gá córais pholaitíochta-eacnamaíochta an chaipitleachais, an impiriúlachais agus na patrarcachta a scriosadh chun a bheith in ann na daoine uilig atá faoi chois a shaoradh.’ 

Leanadh ar aghaidh, ‘Dá mbeadh mná dubha saor, chiallódh sé go mbeadh gach duine eile saor, toisc go n-éileodh ár saoirse léirscrios gach córais leatroim.’

Is iomaí is féidir linn a fhoghlaim ón léargas sin agus sinn ag iomrascáil leis an iliomad saghas leatroim ar fud an domhain. Ní féidir linn a bheith caoch ar fhadhbanna agus ar choimhlint atá ag tarlú i bhfad uainn, gan aird a thabhairt ach ar dheacrachtaí na hEorpa. 

Ní mór seasamh leis na daoine is leochailí ar leibhéal idirnáisiúnta, pé áit a bhfuil siad, agus troid ar a son go gníomhach mura bhfuil muid ag iarraidh cogadh a fheiceáil ar leac ár ndorais féin. 

Ní mór dúinn fosta cuimhneamh go mbíonn gach coimhlint casta agus go bhfuil muid uilig fite fuaite lena chéile. Tá féiniúlachtaí trasnacha ag gach duine againn, agus is trí dhlúthpháirtíocht leis na daoine is mó atá ar lagchuidiú gur féidir linn fanacht dílis dár bprionsabail féin. 

Anois tá cogadh á fearadh ar an Úcráin ag Putin, faisistí nach bhfuil tacaíocht roinnt mhaith dá phobal féin aige, agus ní mór troid i gcoinne an fhoréigin sin. 

Ach ná déanaimis dearmad nach bhfuil cúrsaí dubh agus bán riamh, go bhfuil córais leatroim eile i bhfeidhm chomh maith, agus in am na géarchéime is minic a dhéantar na córais sin a athchruthú. 

Tá sé le feiceáil go bhfuil deacrachtaí ag daoine áirithe éalú ón Úcráin faoi láthair mar gheall ar dhath a gcraicinn nó a bpas. Is dócha nach bhfuil sé d’acmhainn ag na daoine is boichte sa tír fiú iarracht a dhéanamh éalú ón chogadh. 

Agus tá a fhios againn nach mbíonn daoine aiteacha sábháilte, cibé áit a bhfuil siad. Baineann an faisisteachas leas as díchobhsú an phobail, agus dá bhrí sin ní mór leanúint ar aghaidh ag seasamh i gcoinne gach cineáil éagothroime (san Úcráin, sa Rúis agus ar fud na cruinne) agus sinn ag seasamh taobh le pobal na hÚcráine i gcoinne an fhaisisteachais agus an impiriúlachais. 

Ná déanaimis dearmad ar an Phalaistín, Éimin, na hUigiúraigh, na Róihinsí. Ná déanaimis dearmad tacú leis na pobail uilig a fhulaingíonn go dtí inniu faoi choilíneachas agus impiriúlachas na hEorpa. 

I bhfocail an Combahee River Collective, is trína saoirse féin a ndéanaimis gach córais leatroim a scriosadh.

le Tadhg Mac Eoghain

Tá díospóireacht mhór ag titim amach le déanaí maidir le “Cealú an Teaghlaigh” mar sprioc polaitíochta. Ach cad go díreach atá i gceist leis an mana sin? 

Is as an ngluaiseacht feimineach a d’eascair sé, agus maíonn lucht tacaíochta na sprice sin gurb í institiúid patrarcach an teaghlaigh núicléach ceann des na bunchúiseanna is mó le go leor des na deacrachtaí atá inár sochaí. 

Tagann an mana “Cuir Deireadh leis an Teaghlach” ó smaointí teoiricithe Marxacha agus feimineacha ar nós Silvia Federica, a chum an t-éileamh cáiliúil “Pá le haghaidh Obair Tí” siar sna seachtóidí. 

Is éard atá i gceist leis an dtéarma “An Teaghlach Núicléach” ná an bhuníomhá a shamhlaítear d’fhormhór againn nuair a chloiseann muid an focal “clann” nó “teaghlach” – athair, máthair agus páistí. Ní áirítear sa mhúnla seo na seantuismitheoirí, uncail, aintíní, col ceathracha ná aon eagrúcháin clainne nach leanann gnáthnósanna heitrighnéasacha na buníomhá sin. 

Clann de dhaoine geala lonnaithe i dteach leathscoite i mbruachbhaile éigin, le 2.5 páistí, an t-athair ag obair agus an mháthair ag ullmhú a chuid béilí, a shamhlaítear de ghnáth. Tá an íomhá seo tagtha chugainn ó scannáin agus na meáin chumarsáide, cé nach mar sin ar chor ar bith a tógadh cuid mhór againn.

Is éard a léirigh Federici agus a comrádaithe ná go bhfuil insititiúid na clainne núicléiche mar chuid lárnach d’athghiniúint shóisialta an chórais chaipitlíoch. 

Is sa bhaile agus faoi chúram na mban de ghnáth a thógtar agus a chotaítear fir oibre na dtionscal caipitlíoch. Beathaítear iad, freastalaítear ar a gcuid riachtanas ar fad, tugtar dóibh tar éis an lá oibre, soláthraítear bia agus leaba agus éadaí glana dóibh, tugtar aire dóibh nuair atá siad tinn, gortaithe nó imithe in aois, agus sin uilig gan luach saothair ar bith ó lucht an rachmais – obair saor in aisce ar son an chórais chaipitlíoch, mar dhea. 

Is bunchloch lárnach d’athghiniúint an chórais chaipitlíoch féin mar sin í an chlann – murach an obair chúraim sin, ní bheadh lucht oibre ann don chóras.

Ach níorbh í Federici an chéad teoiriceoir riamh le deireadh an teaghlaigh núicléach a mholadh mar sprioc pholaitiúil. Mhol Marx é fhéin cealú na clainne san Fhorógra Cummanach: 

“Céard air a bhfuil teaghlach an lae inniu, an teaghlach buirgéiseach, bunaithe? Ar chaipiteal, ar leas príobháideach … Imeoidh an chlann le sruth le himeacht chaipitil.”

Níorbh é Marx an t-aon teoiriceoir de chuid an luath-Cummanachais a leag síos a chuid smaointí ar an gceist seo. Ina leabhar ‘Bunús an Teaghlaigh, an tSealúchais Príobháideach, agus an Stáit’ rinne a chomrádaí Friedrich Engels cur síos ar an nasc idir teacht chun cinn an teaghlaigh mhonagamaigh – agus an cos ar bolg a rinneadh ar mná ann – agus an stát chaipitlíoch. “Sa teaghlach”, dúirt sé, “is é an fear an buirgéiseach, is í an bhean a bhíonn in áit na prólatáireachta.”

Cuirtear i leith na clainne mar institiúid shóisialta chomh maith gurb ann a tharlaíonn cuid mhór den fhoréigean agus mí-úsáid ghnéis in aghaidh ban agus páistí sa tsochaí seo. 

In ainneoin sin, tá brú nach beag ar dhaoine óga páirtí a lorg agus socrú síos leo ar chúiseanna airgeadais seachas cúiseanna rómánsúla – tá sé i bhfad níos deacra do dhaoine aonair morgáiste a fháil, ar an gcéad dul síos. Chomh maith le sin, tá sé an-deacair ar fad do dhaoine éalú ó chaidreamh mí-úsáide ar na cúiseanna díreach céanna, nuair atá baol ann go mbeidh siad gan dídean. 

Ag an am céanna, déantar beag is fiú d’aon eagrúchán clainne eile nach gcloíonn leis an múnla atá leagtha amach ag na rialacha a bhaineann leis an dteaghlach núicléach – tuismitheoirí aonair, mná gan leanaí, lánúineacha aeracha, gaoil neamhmhonogamacha agus samplaí eile nach iad. 

Ó aimsir Alexandra Kollontai i luathbhlianta an Aontais Shóivéadaigh ar aghaidh, b’éileamh lárnach de chuid na gluaiseachta feiminí é, ní hamháin go ndéanfadh fir an oiread oibre laistigh den teaghlach is a dhéanann mná, ach go gcruthófaí líonra leathan seirbhísí tacaíochta ar bhonn phobail, lasmuigh den teach. 

Bhainfeadh a leithéad de ghreasán seirbhísí pobail go mór den bhrú ar mhná ó thaobh obair chúraim de, agus bhainfí an obair sin amach ón dteach agus ón dteaghlach núicléach dá bharr. 

D’éiligh Kollantai agus na feiminigh a tháinig ina diaidh naíonra náisiúnaithe, cistineacha pobail, agus seirbhísí comharsanachta níocháin. An sprioc a bhí leis na scéimeanna sin ná ualach an obair chúraim a bhaint ó mhná, le spás a thabhairt dóibh páirt a ghlacadh i saol polaitiúil, sóisialta agus eacnamaíoch an phobail.

Chuige sin, ba ghá an teaghlach a chealú mar aonad geilleagrach a dhéanann cos ar bolg ar mhná agus orthu siúd atá difriúil. 

In aimsir seo na déine agus an nualiobrálachais, tá níos mó seachas níos lú ag brath ar an dteaghlach núicléach, áfach. Le ciorruithe ar sheirbhísí pobail ar a raibh daoine, idir óg agus aosta, ag brath, tá breis brú ar an dteaghlach, agus ar mhná ach go háirithe, na bearnaí sin a líonadh.

Cás na Gaeilge 

Ach más fíor sin uilig, agus más fíor gur gá an chlann a scriosadh mar institiúid geilleagrach chun cothrom na féinne a bhaint amach do gach éinne, an bhfuil baint ar bith aige sin le cás na Gaeilge? 

Nuair a labhraítear faoi sheachadadh idirghlúine na Gaeilge, is ar bonn clainne a shamhlaítear an próiséas sin go minic. 

I measc na staitisticí a thagann chugainn ón tsochtheangeolaíocht, feictear go mbíonn tionchar níos mó ag teanga na máthar ná an athar ar an ndóchúlacht go labhróidh na páistí Gaeilge. 

Más Gaeilge a labhraíonn an mháthair, is mó seans go mbeidh an teanga ag na leanaí, beag beann ar theanga an athar. Léamh amháin air seo ná an tábhacht a imríonn an teaghlach núicléach i seachadadh idirghlúine na “máthairtheanga”. Léamh eile air, dar ndóigh, ná nach amháin go dtiteann an dualgas ar mhná go minic formhór an obair tí – aire a thabhairt do na páistí ach go háirithe – a dhéanamh, ach go bhfuil todhchaí iomlán na Gaeilge ag brath orthu chomh maith.

Ach i sochaí atá go hiomlán dírithe ar an mBéarla, is dúshlán ollmhór agus beagnach dodhéanta é d’fhormhór theaghlach na tíre seo – teaghlaigh ina bhfuil Gaeilge líofa ag na tuismitheoirí ina measc – leanaí a thógáil le Gaeilge. 

Is gá a bheith i do “ghníomhaí teanga” agus “a bheith de shíoraí ag faire amach” le tabhairt faoin dúshlán sin, dar le Peadar Mac Fhlannchadha, ina aiste ar an gceist céanna, An Tuismitheoir mar ghníomhaí. 

Tá na staitisticí is déanaí ó thaighde eagraíocht amháin, Tuismitheoirí na Gaeltachta, duairc go maith maidir le héifeacht na stráitéise seo chun an Ghaeilge a thabhairt slán – níl ach 23% de theaghlaigh Ghaeltachta ag tógáil a gcuid páistí le Gaeilge. 

Mar is léir, is gá dúinn seachadadh idirghlúine na Gaeilge a thuiscint i gcomhthéacas an phobail, ní mar rud atá teoranta d’obair teaghlaigh aonaracha. Is próiséas é a tharlaíonn, ní sa mionaonad clainne amháin, ach ar bonn phobail? 

Más ea, is ar na líonraí pobail uile a thugann tacaíocht don nglúin úr agus iad ag teacht aníos ar gá dúinn ár n-iarrachtaí a dhíriú, agus gan todhchaí na Gaeilge a fhágáil ar theaghlaigh bheaga aonaracha agus imeallacha. 

Sa Ghaeltacht, agus san iar-Ghaeltacht tráth, ba theanga phobail agus ní teanga clainne amháin í an Ghaeilge, agus is sa phobal a tharla an t-aistriú ó ghlúin go glúin. 

Sa lá atá inniu ann, mar a léiríonn an Dunbarrach ina leabhar nua, Síolta: pobail Ghaeilge úra agus na daoine a thóg iad, cé go leagann sé fhéin an-bhéim ar thábhacht na clainne don teanga, is i measc dlúthgreasán atá lonnaithe i bpobail áitiúla faoi leith is mó ar féidir borradh agus neartú na Gaeilge a thabhairt faoi deara, agus ní i measc teaghlaigh aonaracha amháin. 

Ní sin le rá nach bhfuil tábhacht as cuimse leis na teaghlaigh atá ag tógáil a gcuid páistí le Gaeilge in ainneoin bhrú millteanach an Bhéarla, agus nach eiseamláir dúinn iad ar fad. 

Is éard atá le rá ná gur snámh in aghaidh easa atá i gceist d’uireasa an bhonneagair phobail atá de dhíth chun an teanga a chur ar aghaidh ó ghlúin go glúin. 

Más ar iarrachtaí teaghlaigh agus tuismitheoirí amháin atá todhchaí na Gaeilge ag brath, fágfar brú ollmhór ar na tuismitheoirí céanna. Ní hamháin sin, áfach, ach fágfar na Gaeil eile uile sa phobal mór, idir seanóirí, daoine aonair agus daoine gan leanaí, go hiomlán ar lár ón stréachailt chun an teanga a thabhairt ar aghaidh chuig an chéad ghlúin eile, is cuma cén bá atá acu don teanga, nó cén cumas agus saineolas agus taithí saoil atá acu maidir léi. 

Agus fágfar ar lár chomh maith na páistí agus daoine óga fud fad na tíre atá ag fás aníos i dteaghlach gan Gaeilge – ach go háirithe páistí óga sa Ghaeltacht a d’fhéadfadh a bheith mar chuid de shlabhra neamhbriste idirghlúine na Gaeilge bíodh is nach bhfuil Gaeilge ag a dtuistí.

Is gá greasán leathan seirbhísí tacaíochta pobail a chur ar fáil chun cuidiú le pobail Ghaeltachta an seachadadh idirghlúine teanga sin a chur i gcrích ar bhonn phobail. B’fhéidir, ar an dóigh sin, gur féidir leis an bpobal i gcoitinne, agus ní tuismitheoirí amháin, a bheith páirteach i slánú na teanga agus i seachadadh na Gaeilge ó ghlúin go glúin. 

Faraor géarr, áfach, tá go leor de bhonneagar sóisialta na Gaeltachta ídithe go mór le blianta fada anuas, mar thoradh díreach ar na gearchéimeanna dífhostaíochta agus tithíochta agus ar chiorruithe an rialtais. 

Sa léamh seo ar an scéal, d’fhéadfaí a mhaíomh gur cinneadh d’aonghnó de chuid na n-údarás é gearradh siar ar sheirbhísí tacaíochta na Gaeltachta, agus ina leaba sin fás nó bás na Gaeilge a fhágáil faoi theaghlaigh aonair. 

Gan an gréasán tacaíochta sin, gan Gaeilge á labhairt ag comharsana agus cairde, ní bheidh sna teaghlaigh atá ag tógáil clainne le Gaeilge ach eisceachtaí imeallacha. 

Tá gá, mar a d’éiligh leithéidí Federici agus Kollontai, le réimse leathan seirbhísí pobail le dualgais athghiniúint shóisialta na sochaí a bhaint ón dteaghlach núicléach. 

Ar an ábhar céanna mar sin, agus ag tógáil ar iarrachtaí pobail fud fad na tíre, an féidir greasán leathan pobail a aththógáil le tacú leis an aos óg agus leo siúd atá ag tógáil páistí le Gaeilge. Ní ar theaghlaigh núicléacha amháin ar féidir an dualgas maidir le athghiniúint phobail teanga na Gaeilge a fhágáil.

Tá neart cainte faoin athrú aeráide le roinnt seachtainí anuas de thoradh na comhdhála a bhí ar siúil i nGlaschú. Comhdháil bhliantúil dhomhanda na Náisiún Aontaithe, nó COP (Committee of the Parties) a bhí i gceist, agus ba é seo an 26ú ceann ó tháinig a leithéid ar an bhfód.

Leag lucht eagraithe na comhdhála béim ar leith ar ócáid na bliana seo ar chúpla cúis.

Ar an gcéad dul síos, dúradar go raibh tábhacht ar leith ag na comhdhálacha seo ó tharla iad ag teacht sna sála ar Chomhaontú Pháras 2015 – b’shin é an chéad uair a d’aontaigh gach stát ar domhan gur ghá díriú ar an téamh domhanda a laghdú faoi bhun 2 chéim Celsius agus gur chóir oibriú ina threo sin agus airgead a sholáthar lena aghaidh.

Sa mhullach air sin, tá tuiscint fhorleathan ann anois – bíodh sin sna meáin, i measc eolaithe nó i measc lucht na cumhachta – go mbeidh na deich mbliana amach romhainn cinniúnach.

Mura dtagann maolú ar an téamh domhanda faoi 2030, beidh sé dodhéanta é a fháil ar ais faoi bhun an 1.5 céim Celsius is gá a shroicheadh chun scrios gach rud beo ar thalamh an domhain a sheachaint.

Ach laistigh d’achar cúig lá bhí an chomhdháil á cáineadh ag gníomhairí óga aeráide amhail Greta Thunberg ón tSualainn agus Vanessa Nakate ó Uganda.

Ag tarraingt na gcos i dtaobh coimitmintí cearta a thabhairt agus caint san aer, sin an méid a tháinig ó lucht na cumhachta istigh dar leis an mbeirt bhan agus iad amuigh ar shráideanna Ghlaschú ag agóidíocht.

Ba léir go luath sa chomhdháil nach ndéanfaí beart de réir briathair. Agus cén fáth a ndéanfaí? Má tá laghdú le teacht ar na hastaíochtaí carbóin, ar an dífhoraoisiú agus ar an dianfheirmeoireacht, beidh athrú córais de dhíth.

Ní éireoidh le lucht polaitiúil an domhain srian a chur leis na próisis sin, fiú más spéis leo an sprioc a chur i gcrích, mar gur dlúthchuid iad den chóras eacnamaíochta ina maireann muid – an caipitleachas.

Ón am a d’fhorbair an caipitleachas san Eoraip i lár na meánaoiseanna tá sé ina dhlúthchuid de phróiseas an choilínithe. Is é sin le rá gur scaip córas an tsealúchais phríobháidigh, an córas baincéireachta agus an córas margaíochta amach ón Eoraip go dtí na ‘margaí nua’, mar a glaodh orthu, is é sin Meiriceá Thuaidh agus Theas.

I gcaitheamh an ama chéanna bhí tailte sna ‘máthairthíortha’, amhail Sasana – tailte a bhíodh i seilbh an phobail ar feadh na gcéadta bliain – á ndúnadh agus á ngoid ag na tiarnaí talún chun go mbeidís in ann brabús a bhaint astu.

In Éirinn, tharla sé seo thart faoin tréimhse chéanna agus glaodh na Plandálacha ar an bpróiseas.

Saintréith amháin den chóras caipitleach, mar sin, ná go gcaithfidh sé scaipeadh isteach i ‘margaí nua’ nó margaí a chruthú ar bhealach éigin.

I mbeagán focal, caithfidh an córas an t-uasmhéid brabúis a lorg de shíor.

Fágann sin go bhfuil ceannairí COP-26 i ngreim an dá bhruach, fiú más ceannairí ‘forásacha’ iad, óir ní féidir leo domhan a shamhlú gan an síorfhás eacnamaíochta mar bhunchloch ann.

Cloistear é go mion minic sna meáin agus sa mhír ghnó ag deireadh gach cláir nuachta. “Tá an geilleagar le fás arís i mbliana ag ráta 4%”, nó cibé faoin gcéad. Tá ráta an fháis sin bunaithe ar leas a bhaint as acmhainní teoranta an domhain.

Tá contrárthacht agus lúb ar lár i gcroílár an chórais chaipitligh.

Dár ndóigh caithfear bia agus seirbhísí a chur ar fáil don chine daonna agus beidh geilleagair mar chuid de sin. Mar sin féin, is í úinéireacht an gheilleagair an phríomhcheist.

Má fhanann na modhanna táirgeachta (na monarchana, na hinnill, na meaisíní déantúsaíochta, na hionaid sonraí) i seilbh lucht an rachmais, bainfear leas astú chun córas an bhrabúis gan srian a chur chun cinn de shíor.

Is mithid don phobal seilbh a ghlacadh ar na láithreacha oibre agus iad a stiúradh chun maitheas an chine dhaonna seachas chun maitheas chuntais bhainc Jeff Bezos, Mark Zuckerberg ná Elon Musk.

Bíonn neart cainte le cloisteáil ar an ‘Aistriú Cóir’, is é sin nach mbeadh an gnáthoibrí thíos leis de bharr na n-athruithe atá le teacht san eacnamaíocht agus sa chóras iompair.

Ach sin go díreach atá beartaithe ag rialtais an domhain – ceann na Sé Chontae Fichead ina measc.

Gearrfar cáin charbóin ar an ngnáthdhuine chun iad a bhrú i dtreo na gcarranna leictreacha agus níl aon chaint ar athdháileadh a dhéanamh ar acmhainn lucht an racmhais chun córas iompair phoiblí a thógáil.

Go deimhin, fógraíodh le cúpla lá anuas nach dtógfar an MetroLink i mBaile Átha Cliath go dtí i bhfad i ndiaidh 2030 “ceal acmhainní”. Amuigh faoin tuath tá slad á dhéanamh ar chóras iompair Bus Éireann, arís “ceal acmhainní”.

Tá an t-iarthuaisceart – Doire agus Tír Chonaill – go fóill gan córas traenach. Deir tráchtairí áirithe go raibh ag éirí níos fearr leis an réigiún sin ó thaobh an chórais iompair de faoi réimeas na himpireachta.

Mar gheall go bhfuil stráitéis na nGlasach agus Eamon Ryan dírithe go hiomlán ar athruithe an duine aonair agus cáin charbóin a bhrú ar dhaoine atá cheana féin ar an ngannchuid seachas ar an athrú córasach atá de dhíth, tá damáiste as cuimse déanta do chúis na timpeallachta sa stát le blianta beaga anuas.

Tuar dóchais amháin is ea an t-athrú tuisceana atá ag teacht ar ghníomhairí aeráide ar fud an domhain. Mar is iondúil, tá sciar den ghnáthphobal chun cinn ar lucht na cumhachta agus tuiscint ann anois nach réiteofar mórcheist na haeráide laistigh de chóras an bhrabúis.

Tá dúshlán ollmhór roimh an chine daonna i láthair na huaire chun ceist an athraithe aeráide a réiteach. Ach níl leigheas na ceiste le fáil sa sop in áit na scuaibe a léirigh lucht na cumhachta ag COP-26.

Straitéis thábhachtach a bhaineann le cur chun cinn na Gaeilge ná go mbeadh téarmaíocht sa teanga a oirfeadh do gach duine .i. go mbeadh gach duine in ann iad féin a chur in iúl sa teanga, beag beann ar a bhféiniúlacht – féiniúlachtaí inscne agus claontaí gnéis san áireamh. 

Tá saol breá beomhar ag pobal aiteach na Gaeilge sa lá atá inniu ann. Bíonn ciorcail chomhrá agus imeachtaí ealaíne á reáchtáil trí mheán na Gaeilge i measc an phobail aitigh, tá foclóir téarmaíochta LADTA+ againn agus tá scéalta ár bpobal le fáil fud fad litríocht na Gaeilge nua-aoisí.

Ach níorbh amhlaidh a bhí cúrsaí i gcónaí. Fágadh an pobal aiteach amach as saol na Gaeilge go dtí le gairid. Le fada an lá, mhothaigh (agus mothaíonn fós) cuid mhór daoine gur gá rogha a dhéanamh idir a bhféiniúlacht mar Ghaeilgeoir agus a bhféiniúlacht mar dhuine aiteach.

D’fhulaing a lán daoine aiteacha leithcheal i measc lucht labhartha na Gaeilge agus is minic nár cuireadh fáilte roimh an Ghaeilge i spásanna LADTA+ ach oiread. 

Ba é an toradh air sin ná deighilt láidir idir an aiteacht agus an Gaelachas. Tá sin ag athrú anois le blianta beaga anuas, ach tá neart oibre le déanamh fós chun an Ghaeilge a dhéanamh chomh hionchuimsitheach agus is gá sa tsochaí atá againn inniu.

Ós rud é gur múnlaíodh forbairt na Gaeilge nua-aoisí tríd an chóras oideachais agus toisc go raibh ról lárnach ag an eaglais sa chóras chéanna, ní bhíonn an deis chéanna ag daoine aiteacha foghlaim faoina bhféiniúlachtaí trí mheán na Gaeilge mar a bhíonn acu i mBéarla. 

Is minic fiú nach mbíonn focail mheasúla ag Gaeilgeoirí LADTA+ chun labhairt fúthu féin as a dteanga féin. 

Mar a léiríonn J. Woods san alt ‘Aithníonn queeróg queeróg eile’, ó bunaíodh na Sé Chontae Fichead, chuir an stát agus an eaglais gnéithe coimeádacha agus Caitliceachas na Gaeilge chun cinn trí chinsireacht a dhéanamh ar théacsanna agus ar fhoclóirí na Gaeilge. 

Fuair siad a lán cumhachta tríd an smacht a bhí acu ar an fhoclóireacht agus tá toradh a gcuid oibre fós le feiceáil i ndearcadh an ghnáthdhuine i leith na Gaeilge inniu: “cén bhaint a d’fhéadfaí a bheith ag an Ghaeilge le cúrsaí aeracha?’

Go díreach dá bharr sin, tá sé tábhachtach go nglacann daoine aiteacha páirt ghníomhach i bhforbairt na Gaeilge chun an teanga nua-aoiseach a mhúnlú de réir riachtanais an phobail. 

Cumadh roinnt mhaith téarmaí nua le blianta beaga anuas, ar nós “aiteach”, “neamh-dhénártha ó thaobh inscne de”, “trasinscneach”, agus tá siad le cloisteáil i mbéal an phobail anois toisc go bhfreastalaíonn siad ar fhíor-riachtanais atá sa phobal. 

Buntáiste ar leith a bhaineann le mionteangacha ná nach bhfuil sé chomh deacair páirt a ghlacadh ina bhforbairt. Bíonn sé réasúnta éasca dúinne dul i dteagmháil agus comhoibriú le cainteoirí eile agus rudaí a athrú taobh istigh den phobal urlabhra beag seo. 

Pléitear go minic cé chomh casta is atá sé labhairt i nGaeilge faoi dhaoine neamh-dhénártha gan iad a mhí-inscniú. Bhuel, cumaimis forainmneacha neodracha as an nua mar sin! 

Mura bhfuil muid sásta le téarmaí atá ann cheana féin, cuirimis moltaí faoi bhráid an Choiste Téarmaíochta agus athraímis an teanga! 

Cuidíonn ionchuimsitheacht linn briseadh amach as seanghnásanna leatromacha agus ról dearfach a ghlacadh inár gcultúr dúchais. Is linne an teanga chomh maith.

San am atá thart baineadh úsáid as dlíthe as ré na coilíneachta chun daoine aiteacha a choinneáil faoi smacht. Anois tá sé de dhualgas orainn go léir an teanga a aisghabháil mar ghníomh díchoilínithe agus í a dhéanamh níos ionchuimsithí chun an Ghaeilge a spreagadh i measc pobal níos leithne. 

Céim ar aghaidh i dtreo an díchoilínithe é agus céim ar aghaidh i dtreo shaoirse an phobail aitigh chomh maith.

~ Alt scríofa ag Tadhg Mac Eoghain atá ag cur faoi i mBeirlín

Is ar éigean a thug na meáin clóite in Éirinn aird ar bith ar an scéal a tháinig amach as Ceanada le linn an tsamhraidh. Scéal a léirigh an slad a rinneadh ar bhundúchasaigh i gCúige Saskatchewan agus British Columbia.

Cosúil le scéal na hÉireann, nuair a d’fheidhmigh an stát agus an Eaglais Chaitliceach as lámha a chéile, bhí drochthoradh ann dóibh siúd a bhí imeallaithe agus ar bheagán cumhachta.

Tháinig sé chun solais i rith Mhí an Mheithimh go raibh dhá shuíomh ar a raibh scoileanna cónaithe de chuid na hEaglaise Caitlicí breac le huaigheanna gan leacht – uaigheanna bundúchasacha.

215 páiste a aimsíodh sa chéad scoil, agus 751 duine ag an tarna scoil, an formhór díobh ina bpáistí chomh maith.

Ní fios go fóill ar bhásaigh na páistí ó ghalair éagsúla nó ar dúnmharaíodh iad – tiocfaidh na fíricí gruama amach i gcaitheamh ama.

Tagann na rudaí atá ar eolas againn i láthair na huaire ó chuntais bhéil na n-íospartach a raibh sé de mhí-ádh orthu freastail ar na scoileanna, ach ar tháinig slán uathu.

Brúidiúlacht, mí-úsáid ghnéis, cos ar bholg ar chultúr agus teanga; b’in iad cleachtais na scoileanna “Críostaí” seo.

Dár ndóigh, is i gcomhthéacs coilíneach a tharla an díol náire seo. Bunaíodh na scoileanna cónaithe i dtreo dheireadh an naoú haois déag chun asamhlú cultúrtha a chur i gcríoch ar bhundúchasaigh Cheanada.

B’amhlaidh an scéal i Stáit Aontaithe Mheiriceá, san Astráil agus i dtíortha eile nach iad.

In Éirinn ba iad na páistí ba bhoichte, páistí na máithreacha a raibh “smál” orthu, a mhair in institiúidí den saghas céanna, agus ní gá ach smaoineamh ar an 796 leanbh a fuarthas i ndabhach shéarachais i dTuaim.

Cé go raibh difríochtaí áirithe idir Éire agus Ceanada sa chaoi is go mbaineann an cos ar bholg ar bhundúchasaigh le cúrsaí cine agus aicme, seachas le cúrsaí aicme go príomha mar a tharla in Éirinn, tá cosúlachtaí ann chomh maith.

Bhí an dá stát “neamhspleách” ag an am. D’éirigh le Ceanada féinrialtas a fháil in 1867, tríocha bliain sular bunaíodh na scoileanna cinedhíothaithe.

Bhí “neamhspleáchas” ag Fiche a Sé Chontae na hÉireann ó 1922 chomh maith, agus ba le linn blianta luatha an stáit a tosaíodh ar pháistí agus máithreacha a chur chuig na scoileanna saothair ‘s na neachtlanna Mhaigdiléana.

San fholús cumhachta agus infreastruchtúir a d’fhág an coilíneachas bhí an dá stát sásta go líonfadh an Eaglais Chaitliceach an bhearna. Ná déanaimís dearmad, ach oiread, go raibh ról ag an Eaglais Chaitliceach sa dá thír i gcur chun cinn an Ghalldaithe chomh maith.

Tá Rialtas Bhaile Átha Cliath tar éis praiseach a dhéanamh den phróiseas a thugadh an fhírinne chun solais agus cúiteamh ceart do na híospartaigh.

Rinne an tuairisc is déanaí ar thaithí na n-íospartach sna hinstitiúidí seo beag is fiú den scéal. Seachas an milleán a chur ar an stát, an Eaglais Chaitliceach, na Gardaí agus na hoibrithe “sóisialta”, cuireadh an milleán ar an “tsochaí trí chéile”.

Níl Rialtas Cheanada faoi Justin Trudeau puinn níos fearr agus is cur i gcéill aon phróiseas athmhuintearais sa stát úd fad is a leantar ar aghaidh leis an scrios atá á dhéanamh ar thailte na mbundúchasach sa tóir ar ola, gás agus adhmad.

Tá íospartaigh na n-institiúidí seo i gCeanada agus in Éirinn fós ag maireachtáil le pian na drochíde a d’fhulaing siad.

Tá teanga agus cultúr an dá áit fós an-lag de bharr an naisc lofa idir an stát agus an Eaglais a d’fhorbair i gcomhthéacs an choilíneachais.

Tá neart oibre le déanamh go fóill chun an dá áit a dhíchoilíniú ionas go bhfaighfí réidh le rianta, agus pianta, an stair dhearóil sin.