Tá sé beartaithe ag an Roinn Tithíochta i mBaile Átha Cliath tabhairt faoi tháillí uisce arís. Cé go ndúradh i ráiteas leo ‘nach raibh aon phleananna’ acu táillí ar son ‘ró-úsáid uisce’ a thabhairt isteach agus ‘nach raibh siad luaite sa Chlár Rialtais’, is cosúil go bhfuil neart oibre ar bun sa chúlra chun tabhairt faoina leithéid sa todhchaí.

An leithscéal a bhfuil leas á bhaint as an uair seo ná cúrsaí caomhnaithe. Bhuel, b’in an leithscéal a bhí ann cheana sa tréimhse inar éirigh an pobal amach i gcoinne na dtáillí. An babhta seo, tá an Roinn Tithíochta ag díriú isteach níos mó ar cheist an chaomhnaithe, agus ar bhealach níos glice. 

Beidh idirdhealú á dhéanamh idir ‘táillí uisce’ (ar theip orthu iad a thabhairt isteach cheana) agus ‘táillí ar son ró-úsáid uisce’.

An plean atá ann ná liúntas bliantúil 217,000 lítear a thabhairt do gach teach, ach go mbeidh costas €1.85 ar gach 1,000 lítear thar an teorainn sin má sháraítear í. Tá eagraíocht stáitiomlán nua ann agus ainm breá Gaeilge air, An Fóram Uisce, bunaithe le ‘comhairle’ a thabhairt fiú amháin.

Léirigh anailís a foilsíodh in 2023 gur úsáid 10% d’áitribh 35% den uisce. Is dócha gur daoine iad seo a bhfuil gairdíní acu, gairdíní móra a bhformhór, agus a úsáideann neart uisce sa samhradh go háirithe dá bplásóga agus bláthanna breátha. 

De ghnáth ní bheinn i gcoinne cáin a ghearradh ar lucht an rachmais ina dtithe ollmhóra. Ach, tá a fhios againn ónár dtaithí le táillí uisce sna tíortha béal dorais linn, an Bhreatain Bheag agus Sasana, gur úsáideadh leithscéal an chaomhnaithe chun clár príobháidithe a bhrú isteach. Bealach é seo chun acmhainn nádúrtha, an t-uisce, a iompú isteach i sealúchas príobháideach gur féidir le comhlachtaí brabús a bhaint as.

Má ghlactar le prionsabal na dtáillí, déanfar iad a leathnú amach agus is cáin bhreise a bheas iontu. Tá daoine ag streachailt a ndóthain leis an gcostas maireachtála faoi láthair, go háirithe le costais fuinnimh. 

Ní bheidh sna táillí uisce, má ghlactar leo, ach uirlis eile le maoin a aistriú ó ghnáthoibrithe agus na bochtáin go lucht an rachmais. Is é seo nós an caipitleachais nualiobrálaigh ar fud na cruinne.

An bhuncheist don phobal is ea an mbeidh éirí amach i gcoinne na dtáillí seo? Ós rud é go bhfuil gliceas an stáit ag díriú ar cheann caol na dinge ar dtús báire agus nach bhfuil bagairt láithreach d’fhormhór an phobail, beidh sé níos deacra daoine a shlógadh an uair seo.

Anuas air sin, tá fearg bhlianta na déine laghdaithe cuid mhaith, nó curtha i dtreo na n-imirceach ag an eite dheas i bhfad amach, agus i dtreo tuairimí comhcheilge ag na meáin shóisialta nach raibh chomh cumhachtach sin deich mbliana ó shin. 

Tá athruithe tagtha ar chomhdhéanamh ceannaireacht cuid de na ceardchumainn a bhí go mór chun cinn san fheachtas i gcoinne na dtáillí idir 2014 agus 2016 go háirithe. Brúdh amach daoine sinsearacha a bhí ar an eite chlé, agus tá daoine coimeádacha i bhfeighil anois agus spéis dá laghad acu in ollslógaí móra sráide.

Ach, i ndeireadh na dála, roimh do na ceardchumainn agus na páirtithe polaitiúla cléacha teacht ar bord leis an bhfeachtas 10 mbliana ó shin, b’fheachtas é a d’fhorbair ón mbun aníos. Thagadh pobail amach ina n-eastáit chun cosc fisiciúil a chuir ar lucht Uisce Éireann agus na Gardaí a bhí ag cur na méadar uisce isteach.

Mar sin féin, tá na méadair sa talamh anois lasmuigh de chuid mhaith tithe. Beidh an tréimhse amach romhainn spéisiúil. An bhfuil an t-ocras sin ar an eite chlé tabhairt faoi bhabhta eile sa chath chun an acmhainn nádúrtha is bunúsaí, uisce, a choinneáil i seilbh an phobail seachas i seilbh na scairshealbhóirí?

Beidh dreamannaí poblachtánacha, agus Misneach ina measc, sásta an fód a sheasamh i gcoinne na dtáillí arís.

Díol suntais ab ea athainmniú leabharlann Choláiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath, agus ainmniú an droichid nua coisithe thar Abhainn na Coiribe i gCathair na Gaillimhe le déanaí. Léiríonn an próiseas mídhaonlathach sa dá chás go bhfuil an frithphoblachtánachas fós go smior i mbunaíocht na sé chontae is fiche.

Tabharfaimid spléachadh ar chás na Gaillimhe ar dtús. Thiar in 2021, d’fhógair Comhairle Cathrach na Gaillimhe go mbeidís ag tabhairt faoi dhroichead nua do choisithe a thógáil chun an brú a bhí ar Dhroichead na mBradán a laghdú. Go luath ina dhiaidh sin tháinig Éirígí na Gaillimhe sa chathair le chéile chun feachtas a bhunú go n-ainmneofaí an droichead as Julia Morrissey, a bhí ar dhuine de na mná is mó le rá i gCumann na mBan i nGaillimh le linn Éirí Amach 1916.

Ba as Baile Áth an Rí do Morrisey agus bhí sí i gceannas ar 50 bean le linn Sheachtain na Cásca mar chuid den Éirí Amach a bhí faoi stiúir Liam Uí Mhaoilíosa. Nuair a tháinig Ó Maoilíosa chun na Gaillimhe in 1915 ba í Morrisey a thiarna talún. D’fhorbair caidreamh eatarthu agus tuigtear gur buille mór a bhí i mbású Uí Mhaoilíosa in 1922 do Morrisey.

Faoi na 1930í bhí Morrisey san ospidéal meabhairghalair i mBéal Átha na Slua. Chuir sí isteach ar an bpinsean stáit a bunaíodh d’iarthrodairí poblachtánacha, ach ní bhfuair sí a dhath. Níor tugadh bonn ar bith di ag aithint na páirte a d’imir sí le linn an Éirí Amach ach oiread. Básaíodh i mBéal Átha na Slua í in 1974 agus gan aon duine muinteartha aici, agus cuireadh in uaigh gan leacht í, áit ar fhan a corp ar feadh 43 bliain go dtí gur chuir dream áitiúil comórtha leacht in airde di i mBaile Átha an Rí.

Ba léiriú an t-imeallú ar Morrisey ar an gcaoi ar chaith an stát nua le mná, agus le mná a raibh fadhbanna meabhairshláinte acu go háirithe. Mar sin, bhí cás an-láidir ann an droichead nua a ainmniú as Morrisey. 

In 2022, leathnaíodh an feachtas i gCathair na Gaillimhe go dtí an Feachtas ar son Dhroichead Julia Morrissey chun tuilleadh daoine a mhealladh agus cúrsaí a bhrú chun cinn. D’éirigh le hachainí ar líne os cionn 2,200 síniú a bhailiú, fuarthas tacaíocht ó Chomhairle na gCeardchumann i nGaillimh, reáchtáladh cruinnithe poiblí, agus nuair a d’eisigh an chomhairle cathrach próiseas comhairliúcháin cuireadh aighneacht isteach.

San iomlán fuair an chomhairle 66 aighneacht agus bhí 31 acu i bhfabhar an droichead a ainmniú as Morrisey. Ach rinne an chomhairle cathrach neamhaird iomlán ar an bhfeachtas, ar an móramh d’aighneachtaí, agus ar an toil dhaonlathach a léiríodh, agus ainmníodh an droichead mar ‘Droichead an Dóchais’ in 2024. Ní bhfuarthas ach 3 aighneacht i bhfách leis an ainm leamh gan brí úd, agus ní raibh éinne sa phobal á éileamh.

Agus bhí an easpa daonlathais agus seóníneachas céanna le sonrú nuair a athainmníodh Leabharlann Berkeley i gColáiste na Tríonóide go Leabharlann Eavan Boland le cúpla lá anuas. Téann scéal an athainmnithe siar go 2022 nuair a rinne mic léann agóid faoi ról George Berkeley sa sclábhaíocht. Tharla na hagóidí le linn léirsithe Rhodes Must Fall in Oxford agus tuiscint níos leithne ar champais ollscoile an domhain ar an díchoilíniú (cé gur annamh a thógtar cás na nÉireannach isteach faoi scáth an díchoilínithe, ach is scéal é sin do lá eile).

Mar fhreagra ar na hagóidí, rinne Coláiste na Tríonóide ‘próiseas comhairliúcháin’ a chur ar bun chun ainm nua a lorg. Chuir ionadaí de chuid na hollscoile síos ar an bpróiseas le cúpla lá anuas mar cheann a bhí ‘trédhearcach agus bunaithe san fhianaise’. Dar ndóigh is seafóid a bhí sa ráiteas sin. Fuarthas 855 aighneacht ón bpobal mar gheall ar an ainm nua. Bhí 264 (31%) de na haighneachtaí ar son Wolfe Tone agus níor ghnóthaigh Eavan Boland ach 59 (7%).

Nocht Seansailéir na hOllscoile, Mary McAleese, ainm nua na leabharlainne, Leabharlann Eavan Boland, le cúpla lá anuas, agus níor deineadh tagairt ar bith do Tone. Scríobh Tommy Graham, eagarthóir History Ireland, litir chuig The Irish Times ag fiosrú faoin trédhearcacht agus é ag ceistiú an phróisis ainmniúcháin.

Sa dá chás, cás Julia Morrisey agus cás Wolfe Tone, céard is fiú próiseas comhairliúcháin a reáchtáil mura dtugtar aird na muice orthu? Ní raibh sna próisis úd ach bealach le cuma an daonlathais a chuir ar chúrsaí. Rinneadh neamhaird ar an mian dhaonlathach a bhí ann go n-ainmneofaí an droichead agus an leabharlann as poblachtánach. 

Ina theannta sin, tugadh ainmneacha dóibh a thagann le zeitgeist liobrálach na seoiníní a bhfuil lámh lárnach acu in institiúidí an stáit seo go fóill. ‘Dóchas faoin todhchaí, ná bígí ag smaoineamh ar an stair phoblachtánach sin ar fad’, an teachtaireacht ó Chomhairle Cathrach na Gaillimhe. 

I dtaobh Choláiste na Tríonóide de, díríodh ar ghné na hinscne. ‘Nach iontach é gur bean a bhfuil an leabharlann ainmnithe aisti anois?’ Bhuel, is rud maith é nuair a chuirtear mná chun cinn go cinnte, ach sa chás seo baineadh mí-leas as Boland chun éileamh poblachtánach a cheilt.

Sa dá chás deineadh armlón den liobrálachas chun an phoblachtánachas a chuir faoi chois. 

Scríobh mé le déanaí in An Páipéar go bhfuil straitéis den chineál céanna ag roinnt seoiníní chun an Ghaelscolaíocht a imeallú. Ainneoin easpa fianaise, deirtear nach bhfuil na Gaelscoileanna ‘ionchuimsitheach’ go leor d’inimircigh agus an lucht oibre, agus léiríodh an meon sin arís ar an gclár Up Front faoin nGaeilge ar RTÉ i rith na seachtaine.

I mbeagán focal, tá leas á bhaint ag seóiníní as an ‘forásachas’ bréagach chun gnéithe de stair, teanga, cultúr agus polaitíocht na cosmhuintire nach maith leo a ionsaí nó a bhrú ar leataobh.

Seans maith go bhfaca léitheoirí an ghearrthóg a chomhroinn an t-iriseoir Seán Mac an tSíthigh ar an suíomh  mallaithe sin X le déanaí; tá rudaí fiúntacha fós le fáil air. Buachaillín óg deich mbliana d’aois as an Úcráin darb ainm Misha Yerhidzé a labhair le Mac an tSíthigh.

Theith sé ón gcogadh dhá bhliain ó shin lena mháthair agus chuir siad fúthu i mBaile an Fheirtéaraigh i gceartlár Ghaeltacht Iarthar Chiarraí. Ach níor labhair Misha óg leis an iriseoir i mBéarla, ba i nGaeilge líofa a labhair sé, agus blas breá Chorca Dhuibhne ar a chaint.

Ní hamháin sin, ach bhí ceird an cheoil Ghaelaigh aige chomh maith agus é lánábalta an bosca ceoil a sheinm. Tá scéalta den sórt céanna tuairiscithe ag na meáin thall sa Bhreatain Bheag, páistí ón Úcráin a shúigh isteach an Bhreatnais gan mórán stró.

Chonaic beagnach milliún duine an físeán de Misha agus fágadh thart ar 300 nóta tráchta faoina bhun, a fhormhór mór dearfach. Mar is dual do na bómáin i bhfad amach ar an eite dheas bhí nimh éigin le craobhscaoileadh ag dornán beag acu faoin scéal.

Arsa cuntas amháin, Real News Éire, a bhfuil 55,000 leantóir acu, i mBéarla ‘ah yes foreigners speaking Irish is precisely what Patrick Pearse envisioned’. 

Ba léir nach raibh tuiscint ar bith acu ar fhealsúnacht an Phiarsaigh, a thuig cumhacht na teanga chun pobail dheighilte na tíre a aontú.

Agus é ag scríobh i ngeall ar an gcóras oideachais Sasanach in The Murder Machine, thagair sé do ‘na Gaeil agus na Gaill, agus muintir Uladh i lár an aonaigh’ a rachadh in adharca leis an gcóras oideachais ‘lofa’. Dar ndóigh, sa mhullach air sin, inimirceach ab ea athair an Phiarsaigh, saor cloiche as Birmingham Shasana a phós bean Éireannach. Ceannródaí oideachais a bhí sa Phiarsach agus, dá mbeadh sé beo inniu, d’fháilteodh sé roimh phoitéinseal imeasctha na Gaeilge do na hÉireannaigh nua.

Léiriú eile, má tá ceann de dhíth, ar an mbearna idir fís an Phiarsaigh agus stát na sé chontae fichead sa lá atá inniu ann ná an scannal a bhainaenn le Scoil na mBráithre Críostaí ar Shráid Synge. Gheall an t-iar-Aire Oideachais, Norma Foley (FF), roimh an toghchán go n-iompófaí Scoil Shráid Synge ina Gaelcholáiste.

Bhí an chuma air gur ghéill sí d’fheachtasaíocht an dreama Gaelcholáiste BÁC 2-4-6-8. Is iomaí uair, mar sin féin, a d’fhógair aire beartas éigin agus iad ar an mbealach amach an doras. Beidh sé faoi Helen McEntee (FG) cinneadh a dhéanamh faoi thodhchaí na scoile, agus tá cúrsaí éirithe casta go leor.

Tá cinneadh Foley imithe in aimhréidh agus bord bainistíochta agus múinteoirí na scoile ag éirí amach ina choinne. Níl Gaeilge ar chaighdeáin ard go leor ag formhór na múinteoirí agus tuairiscítear gur vótáil 90% acu i gcoinne chinneadh Foley.

Thuigfeá dóibh, ar bhealach, nó tá a bpoist sa scoil i mbaol agus níor dheineadh bainistiú ceart ná trédhearcach ar an bhfógra go ndéanfaí Gaelcholáiste di. Mar sin féin, tá ganntanas múinteoirí ar fud na hardchathrach agus tá os cionn 40 iar-bhunscoil lán-Bhéarla sa cheantar máguaird.

Cuireadh aon trua a bhí agam do na múinteoirí go tonn phoill an tseachtain seo nuair a chuaigh ionadaí dá gcuid i muinín leithscéal na hilchultúrthachta agus an aicmeachais chun cur i gcoinne an Ghaelcholáiste.

Arsa an t-ionadaí,

‘is dúshlán rómhór a bheadh ann do na clanna imirceacha agus den lucht oibre a bpáistí a sheoladh go Gaelcholáiste. Tá daltaí againn ó chúlraí éagsúla. Is moslamaigh iad cuid mhór dár ndaltaí nó tagann siad ó chúlraí eile imirceach, ó thíortha atá réabtha ag cogaí. Tá cónaí ar chuid acu in ionaid soláthair dírigh’.

Ba chóir don té sin labhairt le Misha, nó cuairt a thabhairt ar Ghaelscoil ar bith i gceantar lucht oibre: Baile Munna, Tamhlacht, an Cnoc Theas etc, cé go bhfuil gá i bhfad Éireann le níos mó acu i gceantair atá faoi mhíbhuntáiste.

Eiseamláir eile ná Gaelscoil Lir i dTeach Sagard. Tá sé pháiste is fiche sa scoil agus is é an Béarla an dara teanga ag 40% díobh.

De bharr an chogaidh san Úcráin agus Ionad Teifeach Iarthar na Cathrach a bheith buailte ar leac dhoras na Gaelscoile is as an Úcráin os cionn trian, nó 34%, de na daltaí. Chuir mé féin agallamh ar phríomhoide na scoile cúpla bliain ó shin agus tá na páistí as an iasacht ar a sáimhín só agus iad ag foghlaim trí mheán na Gaeilge.

Ach is beag nár stopadh bunú Ghaelscoil Lir ina tús. Ba é an tAire Oideachais Joe McHugh (FG) a d’fhógair go n-osclófaí Gaelscoil Lir thiar in 2019.

Léirigh tús na scoile an iomaíocht a bhí idir Ag Foghlaim le Chéile agus earnáil na Gaelscolaíochta. Go luath i ndiaidh do McHugh an dea-scéal a fhógairt, scríobh Ag Foghlaim le Chéile chuig an Roinn Oideachais. Mar a dúirt an eagraíocht Misneach ag an am, ‘seachas fáiltiú leis an gcinneadh, mar a dhéanfadh fíoreagraíocht ilchultúrtha, chuireadar ina choinne’. 

Ba é an chúis a bhí leis an achainí i bhfocail Ag Foghlaim le Chéile ná ‘go ndéanfadh dhá Ghaelscoil bhreise i gContae Bhaile Átha Cliath bac a chur ar thuismitheoirí a “rogha oideachais” a dhéanamh dá gclann’. Ar an dea-uair, níor éirigh leis an achomharc agus d’oscail Gaelscoil Lir i mbéal na paindéime i Meán Fómhair na bliana 2021.

Croílár na faidhbe le Scoil Shráid Synge agus i gcásanna Gaelscoileanna eile atá ag cailliúint i gcomórtas le Ag Foghlaim le Chéile ná idé-eolaíocht na bréige maidir leis an ilchultúrthacht, ciníochais agus an taicmeachas. 

Táthar ann sa stát,an Roinn Oideachais, roinnt mhaith múinteoirí i scoileanna lán-Bhéarla, baill áirithe de Pháirtí an Lucht Oibre, agus go leor acu siúd atá ag plé le Ag Foghlaim le Chéile, a chreideann nach mbaineann an Ghaeilge le hinimircigh ná leis an lucht oibre agus gur caitheamh aimsire meánaicmeach do mhionlach bídeach í.

Agus, anuas air sin, gur gníomh ‘forásach’, ‘ilchultúrtha’ nó ar mhaithe leis an ‘éagsúlacht’ é an Ghaeilge a bhrú amach as saol na n-imirceach agus an Béarla a bheith i réim go hiomlán.

Tá an smaointeoireacht chéanna tar éis cur go mór le fadhb na ndíolúintí ón Ardteistiméireacht; maítear nach fiú d’inimircigh tabhairt faoin nGaeilge mar ‘nach mbaineann sí leo’. Dar ndóigh, is bréagilchultúrthacht é seo, agus tá uisce faoi thalamh, naimhdeas seoiníneach i leith na Gaeilge, le sonrú in amanna.

Is fíor nach as an iasacht ach 1% de dhaltaí Gaelscoile, i gcomparáid le 10% i mbunscoileanna lán-Bhéarla, agus is dócha gurb amhlaidh ag leibhéal na hiar-bhunscoile.

Chun dul i ngleic leis an éagothromaíocht seo, mhol taighde a rinne Sealbhú cúpla bliain ó shin, Multilingual Parents and Children’s Experiences of Irish-medium Education, an rochtain atá ag tuismitheoirí ar Ghaelscoileanna a leathnú, bogadh i dtreo oideolaíocht ilteangach, agus go rachadh an Roinn i mbun feachtas mór poiblíochta i réimse leathan teangacha a dhíreodh ar thuismitheoirí páistí as an iasacht. 

Bheadh praghas le híoc air sin, agus bheadh drogall ar an Roinn, a fheidhmíonn ar nós meaisín nualiobrálach, an t-airgead sin a chaitheamh. Bheadh brú láidir ón bpobal ag teastáil chomh maith chun dul i bhfeidhm ar an Roinn agus idé-eolaíocht na bréagilchultúrthachta.

Ach is gá tabhairt faoi fheachtas láidir pobalbhunaithe ar an gceist, agus é nasctha le mórcheisteanna eile an Ghaeloideachais agus na Gaeilge, óir úsáidfear ceist an imirce chun ionsaí a dhéanamh ar an nGaeilge amach anseo.

Is téarma de Bhéarla na hÉireann é an téarma ‘Gombeen man’. Is cosúil gur tháinig sé isteach sa chaint le linn an Ghorta Mhóir, agus go bhfuil bunús ann san fhocal Gaeilge ‘gaimbín’, a chiallaíonn ‘ús ar airgead’.

Ghearradh an ‘Gombeen man’ rátaí úis arda orthu siúd a fuair iasachtaí uaidh. Le linn an Drochshaoil dhéanfadh siopadóirí agus mangairí bia Caitliceacha rátaí arda úis a ghearradh ar na bochtáin a bhí nach mór stiúgtha nó ag fáil bháis den ocras a fuair bia uathu. Tuigeadh gur caimiléir nó duine nach bhféadfaí a thrust a bhí sa ‘Gombeen man’ as sin amach. Sa lá atá inniu ann is le polaiteoirí cama is mó a shíltear an téarma ‘Gombeen’.

Agus an rialtas nua ar tí teacht ar an bhfód agus an dream sin na ‘Neamhspleáigh Réigiúnacha’ ag tacú leo, feictear go soiléir iompar na ngaimbíní. A luaithe is a bhí margadh déanta leis an dá mhórpháirtí, Fianna Fáil agus Fine Gael, thosaigh na gaimbíní ag éileamh cearta cainte a bheadh ag an bhfreasúra.

Eascraíonn an t-éileamh aisteach seo as seasamh contrártha aicmeach agus polaitiúil na neamhspleách. Is tiarnaí talún agus lucht gnó iad cuid de na daoine is mó le rá sa ghrúpa seo. Sa mhullach air sin, ní aon rún é go gciontaíodh duine acu as coir chánach.

In ainneoin saibhreas suntasach na ngaimbíní seo, ligeann siad orthu féin gur cuid den chosmhuintir iad atá faoi chois ag ‘na boic sin thuas i mBaile Átha Cliath’.

Gan amhras, tá éagothroime eacnamaíoch agus bonneagair idir Baile Átha Cliath agus codanna áirithe den tuath – is í stair choilíneach na tíre bunús cuid mhór den éagothroime chéanna. Ach feileann sé do na gaimbíní tuaithe seo codarsnacht lom a chothú idir muintir na tuaithe agus muintir na cathrach.

Sa chaoi seo cuirtear faoi cheilt an buntáiste rachmais agus aicmeach atá ag na gaimbíní ina bpobail féin agus déantar dearmad i bpobail áirithe thíos faoin tuath go bhfuil ceantair san ardchathair atá go mór faoi mhíbhuntáiste. Is féidir leis na gaimbíní an dá thrá a fhreastal dá réir.

Go minic is cuma sa sioc le lucht tacaíochta na ngaimbíní tuaithe más tiarna talún an gaimbín ar thug siad a vóta dó – tiarna talún a chuireann leis an ngéarchéim tithíochta – a fhad is go bhfaigheann siad infheistíocht éigin dá gceantar. Tógfar bóthar nua nó ionad pobail agus múchtar an t-éileamh ar athrú suntasach ar pholasaí tithíochta, sláinte agus mar sin de. Ar deireadh thiar, cuireann an cultúr seo cosc ar chomhthuiscint aicmeach idir oibrithe uirbeacha agus tuaithe.

Feictear an patrún céanna leis an ‘cliantúlacht tuaithe’ seo i ndeisceart na hIodáile agus sa tSicil, mar a d’aithin na scoláirí Eric Hobsbawm, Luigi Graziano, agus daoine eile ina measc.

Mar shampla, thug Agostino Mantegna faoi deara go mbíonn claonadh ag an gcliantúlacht seo i dtreo na caimiléireachta. Chomh maith leis sin, bíonn ‘tuilleadh den chultúr seo le sonrú i gceantair ina ndáiltear níos lú maoine. Sna ceantair sin téann “vótaí malartaithe” (i.e. vótaí pearsanta) i dtreis’.

Go bunúsach, baineann an gaimbín leas as an míbhuntáiste chun é nó í féin a chothú go polaitiúil.

Cé nach bhfuil cultúr an ghaimbíneachais teoranta do cheantair thuaithe — toghadh duine de na Neamhspleáigh Réigiúnacha i mBaile Átha Cliath Thuaidh agus é ag maíomh go dtabharfadh sé tuilleadh maoinithe do Thaobh Thuaidh bocht na cathrach — tá sé níos láidre faoin tuath de bharr a laghad infheistíochta bonneagair a dhéantar ansin.

Sa tréimhse atá romhainn, in ionad na nGlasach ag éileamh lánaí rothair ó phríomhpháirtithe an chomhrialtais, beidh na gaimbíní ag éileamh bóithre agus maoiniú do pháirceanna spóirt.

Conas is féidir an múnla seo a shárú? Tá gníomhaíocht an fhreasúra chun dul i ngleic leis an ngaimbíneachas le seachtain anuas bunaithe go hiomlán ar Theach Laighean. Ach i bhfírinne is cuma leis an mórphobal – daoine óga go háirithe – faoin ngeáitsíocht istigh ansin. Caithfear gluaiseacht ón mbun aníos a thógáil chun dul i bhfeidhm ar shaol laethúil na ndaoine.

Seo a leanas machnamh a rinne bean Iúdach atá ag cur fúithi in Éirinn ar an méid atá ag titim amach sa Phalaistín i ndiaidh di freastal ar an gcomóradh ar Mháirtín Ó Cadhain a mbíonn á reáchtáil go bliantúil ag Misneach:

Bliain ó shin bhailigh muid anseo i gcuimhne fear a chaith a shaol ar fad chun Éire a shaoradh agus sóisialachas a bhaint amach. Agus muid anseo bhí brúidúileacht Iosrael díreach tosaithe in aghaidh na Palaistíne ach ní fhaca muid fós na mílte a maraíodh i rith na bliana

Táim anseo ní hamháin mar thacadóir Mhisneach ach mar Ghiúdach Frith-Shíónach freisin. Is rud an-tábhachtach é díchoilíniú domsa agus is rud lárnach don phróiseas sin ná do theanga dúchais a fhoghlaim.

Tá sé scríofa agam cheana faoi dhearcadh Síónaigh i gcoinne teanga na Giúdaise, an slí a bhí bac curtha uirthi san Iosrael, scriosadh na n-amharclainne Giúdaise san Iosrael agus fiú an méid a dúirt Theodore Herzl faoi nuair a scríobh sé gur teanga an gheiteo í.

Measaim go n-aithníonn sibhse, Gaeilgeoirí, an dearcadh seo. Tá a leithéid againn in Éirinn, seoiníní, nó West-Brits mar a dhearfá, is iad na Síónaigh na seoiníní don phobal Giúdach.

Bíodh an Eabhrais mar theanga naofa amháin – agus tá sé fós do na Chasidim, a labhraíonn Giúdais agus ní ghlacann siad le polasaithe Iosrael i gcoinne teanga ár sinsear.

Rinneadh an Eabhrais mar theanga saolta go bunúsach chun coilíniú a dhéanamh ar na teangacha éagsúla uilig ag na Giúdaigh uilig mar shampla, Ladino, Judeo-French, Judeo-Italian srl. Sa Ghaeilge tá sé suimiúil, is é an focal do Yiddish ná Giúdais, teanga na Giúdaigh, ach Hebrew sin Eabhrais focal le fréamhacha sa Laidin.

Is í an Ghaeilge teanga na nGaeil, sin mar a bhfuil sé do Ghiúdais, teanga na nGiúdach in Oirthear na hEorpa amháin.

Faoi láthair, tá Iosrael ag déanamh ionradh ar an Liobáin, agus tá siad ag leanúint ar aghaidh ag scaipeadh báis agus scriosadh in ainm an Giúdachais. Tá siad ag maslú an Giúdachais, agus tá siad ag cáineadh Giúdaigh atá ag labhairt amach in a gcoinne, nó níos measa.

Dúinne, atá ag iarraidh stop a chur ar a gcuid faisisteachais, diúltaíonn muid go huile is go hiomlán leis an gcoilíneachas atá ag tarlú sa Phalaistín.

Caithfidh muid inspioráid a ghlacadh ó fhrithbheartaíocht na Palaistíne a d’íobair gach rud i gcoinne cinedhíothú a muintir, ach freisin inspioráid a ghlacadh ón bhfear a chuaigh ar a rothar ón nGaillimh go Teach Laighin ar son na muintire agus na teanga chun Gaeltacht Ráth Chairn a bhunú.

An fear a chaith blianta i bpríosúin ag múineadh na teanga, ag díchoilíniú. Sin fianaise don obair a rinne sé. Tá ár streachailt go léir nasctha. Tá an streachailt idirnáisiúnta. Sé an chúis nach bhfuil Éire Aontaithe againn ná Rialtas na Breataine. Is iadsan an chúis gur cruthaíodh an Iosrael sa chéad áit.

Tá sin i gcomónta againn, tá fuath acu do mhuintir na hÉireann agus an phobal Giúdach, agus throid muid le chéile in a gcoinne san am atá thart ar Shráid an Cábla agus sa lá atá inniu ann ar na sráideanna ag iarraidh deireadh le Forghabháil na Palaistíne agus forghabháil na Sé Chontae.

Dlúthpháirtíocht idirnáisiúnta go deo!

Más ‘tús maith leath na hoibre’, is drochthús é don Ghaeilge le linn shaolré an 34ú Dáil ceapachán Murphy mar Cheann Comhairle

Ba é Cathal Brugha, réabhlóidí agus cainteoir Gaeilge, céad cheann comhairle na Dála in 1919. Léigh sé an Clár Daonlathach amach i nGaeilge agus reáchtáladh gnó na Dála go hiomlán trí Ghaeilge ar an gcéad lá a bhailigh na teachtaí.

Ní ‘scannal’ é, fiú, gur ceapadh Verona Murphy, atá gan Ghaeilge, atá ceapta ina ceann comhairle 105 bliain níos déanaí. Tá pobal na Gaeilge imithe i dtaithí ar chinntí den sórt seo le blianta beaga anuas.

Léiríonn ceapachán Murphy codarsnacht lom idir fís agus cur chuige ghlúin na réabhlóide ar an láimh amháin, agus cur chuige ghlúin na ngaimbíní ar an láimh eile.

Anuas air sin, is léiriú é go bhfanfaidh cúrsaí mar atá i dTeach Laighean i dtaobh úsáid na Gaeilge de go ceann 5 bliana eile ar a laghad. Labhrófar an cúpla focal anois is arís, agus i rith Sheachtain na Gaeilge cuirfear an dráma bliantúil, ar a nglaoitear ‘Lá na Gaeilge’, ar bun.

Déanfar plámás ar eagraíochtaí Gaeilge agus inseofar dóibh go bhfuil an rialtas ‘dáiríre faoin nGaeilge’. Ach ní léireoidh Fianna Fáil ná Fine Gael aon chinnireacht i dtaobh normalú a dhéanamh ar an teanga i saol polaitiúil na tíre de, ná i dtaobh cur chun cinn na teanga i réimsí tábhachtacha eile.

Agus cén fáth a léireodh? Nach bhfuil ardmheas acu ar ghradam an Bhéarla mar cheann de ‘bhunchlocha gheilleagar an stáit’? Nach bhfuil géarchéim tithíochta sa Ghaeltacht ag dul in olcas faoina stiúir? Nach bhfuil líon na ndaltaí sa chóras Gaelscolaíochta tar éis titim le blianta beaga anuas, an chéad uair a raibh titim ann le leathchéad bliain? Nach bhfuil díolúintí ón nGaeilge as smacht go hiomlán anois agus 22.5% de dhaltaí Ardteiste nach ndéanann scrúdú sa teanga?

Mura bhfuil lucht ceannasaíochta an stáit sásta fiú ceann comhairle a bhfuil Gaeilge acu a cheapadh, cén fáth a mbeimis ag súil leis go réiteoidís fadhbanna i saol na Gaeilge atá i bhfad Éireann níos mó?  

Ní tuar maith é tús an rialtais seo don Ghaeilge. Is gá athmhachnaimh a dhéanamh ar an mbealach a n-éilítear cearta agus cothromas do phobal na Gaeilge agus na Gaeltachta.

Tá easpa measa bunúsach le brath le blianta beaga anuas agus táimid ag íoc go daor as.

Is beag faoiseamh é dóibh siúd atá thíos leis polaiteoirí ag maíomh go bhfuil a vóta tar éis fás.

Tá an tuar tagtha faoin tairngreacht. Ní raibh aon bhorradh i dtreo Shinn Féin agus na hEite-Clé san olltoghchán. Dealraíonn sé go bhfuil cuid de vótaí Shinn Féin, óna buaic de 34% i bpobalbhreitheanna in 2022, imithe chuig páirtithe níos lú ar an lár-Chlé, neamhspleáigh, agus, b’fhéidir fiú, go dtí na faisistithe. 

Mar sin féin, níor tháinig ach timpeall 60% den phobal amach chun vótáil – an céatadán is ísle i dtoghchán sa stát ó 1923. Tá cúiseanna doimhne struchtúracha a chothaíonn drochfhreastal vótála.

Go hidirnáisiúnta, tá laghdú tagtha ar an ráta vótála ó aimsir an Dara Cogadh Domhanda i gcomhthéacs an nualiobrálachais – an córas geilleagrach ina maireann muid a fhágann cumhacht ollmhór i lámha lucht an rachmais.

Léirigh staidéar a déanadh in 2023, Turning off the base: Social democracy’s neoliberal turn, income inequality, and turnout, mar a d’fhorbair neamhshuim i measc vótálaithe an lár-Chlé.

Thagair an staidéar do ‘athruithe struchtúracha socheacnamaíocha, mar shampla an meath ar lucht oibre de bharr díthionsclaíochta agus domhandaithe, ach freisin athruithe beartais, cosúil le glacadh [na páirtithe lár-Chlé] le liobrálachas an mhargaidh’.

Tá páirtithe an lár-Chlé anois ar a sháimhín só le status quo a chothaíonn éagothroime ioncaim, córas tithíochta faoi threoir na mbanc agus na bhforbróirí, cúram sláinte leath-phríobháidithe, agus seirbhísí poiblí ar bheagán mhaoinithe.

Tá an daonlathas curtha ar leataobh ag billiúnaithe atá i bhfeighil an gheilleagair nualiobrálaigh, a bhfuil tionchar ollmhór acu ar an bpolaitíocht, agus a bhíonn i gceannas ar na meáin. Mura dtugann páirtithe an lár-Chlé dúshlán don chóras seo, ní slógfar daoine chun vótáil ar a son.

Sa mhullach air sin, is cosúil go bhfuil sé dodhéanta ag na páirtithe lár-Chlé aghaidh a thabhairt ar cheist na himirce laistigh de chomhthéacs caipitleach/impiriúlach. An bhfuil bealach ann, bunaithe ar anailís ábharach, atá idir phragmatach agus dhaonnúil?

Bealach a dhiúltaíonn do raiméis agus bréageolais faisisteach, ach atá réalaíoch faoin tionchar ar chomhdhlúthú an phobail nuair a thagann líon mór inimircigh isteach sa stát? Neosfaidh an aimsir.

Bhí cúiseanna eile le teip an lár-Chlé borradh a chuir fúthu: an easpa comhoibrithe á la gauche Française, struchtúir aicme agus tithíochta fadbhunaithe an stáit, na meáin deiseach atá ina namhaid, na naisc chumhachtacha atá go fóill idir pobail tuaithe agus leasanna na bhfeirmeoirí saibhre, agus géilleadh iomlán na gceardchumann do lucht an rachmais.

Thuigfeá neamhshuim an phobail i leith an ‘daonlathais’. Níl an ‘straitéis’ reatha atá ann faoi láthair chun vótáilte a stiúradh i dtreo an bhotháin toghchánaíochta ag obair. Caithfear gnáthdhaoine a chumhachtú. É sin, nó rachaidh daoine i dtreo na bhfaisisteach nó an indibhidiúlachais agus easpa spéise.

Cá bhfuil an ghluaiseacht pholaitiúil a nascann an troid ar son córas nua tithíochta, coinníollacha oibre agus costas maireachtála níos fearr, córais oideachais agus sláinte den scoth, agus an streachailt laethúil chultúrtha/díchoilíneach chun daoine a chumhachtú ar bhonn leanúnach?

Ba é an dúshlán suntasach deireanach don chóras in Éirinn an feachtas i gcoinne an Cháin Uisce, nuair a tháinig na céadta mílte amach ar na sráideanna agus cuireadh iallach ar an rialtas géilleadh. Faraor, níor cuireadh fuinneamh na gluaiseachta sin i dtreo feachtas tithíochta leanúnach ná athrú radacach níos leithne.

Tá cuid den dioscúrsa atá tagtha chun cinn ó chodanna den Eite-Chlé agus ó thacaithe Shinn Féin dochreidte – níl aon mhaith leis an gcur chuige go bhfuil ‘athrú ag teacht ach glacfaidh sé am’, do dhaoine óga atá ar tí eitleán a fháil go Sydney gan filleadh ar ais riamh, do dhaoine ar thralaithe ospidéil, agus dóibh siúd atá ar na sráideanna.

Tá gluaiseacht ón mbus aníos a bhfuil feachtais eile, seachas cinn toghchánaíochta, ina chroílár de dhíth go géar.

Níl aon chinnteacht ann go mbeidh na vótálaithe óga sin dílis do Shinn Féin agus don eite chlé go deo. Rachaidh cuid acu ar deoraíocht. Aistreofar dílseachtaí cuid eile má éiríonn leo fanacht agus a bheith ina n-úinéirí tí – cothaíonn úinéireacht maoine agus luachanna maoine laistigh den chomhthéacs caipitlíoch idé-eolaíocht indibhidiúlach.

Tá an chuma ar an scéal go bhfuilimid i dtréimhse ina bhfuil an fórsa is mó ar an eite chlé, Sinn Féin, ag moladh foighne dá lucht tacaíochta, mar a rinne na Pairnellítigh agus na Redmondítigh fadó. Foighne go bhfaighimis d’Éire Aontaithe, foighne go mbainfear amach rialtas cléach i dTeach Laighean, foighne don ‘athrú’.

Mhol Páirtí Parlaiminteach na hÉireann foighne ar feadh leathchéad bliain nach mór, agus níor éirigh leo aon rud suntasach a bhaint amach – ní go dtí gur éirigh na Fíníní agus lucht athbheochana cultúrtha mífhoighneach leis an bhfanacht síoraí a tharla aon dul chun cinn i ndáiríre. Bunaíodh eagraíochta ón mbun aníos a d’fhág a lorg ar stair na hÉireann.

Every so often ‘journalists’ in the Twenty-Six Counties deign to allow discourse on the Irish language in the English-language media. The release of census results every five years usually stirs up some discussion on the state of the language in modern Ireland, before the question is then forgotten about for another few years.

More often than not, the purpose of discussing the Irish language is motivated, not by a need to find ways in which to promote our native tongue, but instead, and as with many other topics aired by the media, the purpose is to stir controversy.

This motivation, arising from a colonial loathing of the Irish language, is done consciously and with purpose. We do not need to stray too far into the past to see examples of this, we only have to look to last week with the repeated attacks by Newstalk presenters against the language and the incoherent ramblings of journalist Brenda Power on RTÉ’s Upfront programme.

On the show, Power claimed that the Irish language was ‘dead’, despite the clear evidence of its continued survival both as a community language and in various spheres of Irish society, from the education system straight through to the media.

On other occasions this process of denigration operates at a subconscious level and is couched in terms of ‘humour’. The bizarre ‘bit’ on last Saturday’s Late Late Show in which US presenter Conan O’Brien was coaxed into mocking the Irish-language names of people in the audience was an illustration of this self-loathing colonial cringe. Evidently, the Anglocentric mind finds great amusement in different languages having different phonetic systems.

In the Six Counties, this colonial opposition manifests in unionist hostility to every aspect of the Irish language, with the current point of focus of this being fervent unionist opposition to the erection of bilingual signage in Belfast and in other urban centres.

Although there is a spectrum of usage, the Irish language essentially operates on two interlinked levels in Ireland – within the education system and outside the education system.

Many sociolinguists maintain that languages which are robust will see high levels of intergenerational transmission and community usage. This mainly occurs in the Gaeltachtaí, although these areas are under serious threat due to their historic marginalisation, lack of infrastructure, and lack of democracy in how they are run.

Despite the overall importance of the Gaeltachtaí as a fount of the language for speakers elsewhere, both linguistically and in terms of Gaeltacht natives involved in Irish-language media and education, little time is given in the English-language media to discussing the maintenance of these areas.

The impact of the housing crisis, the blight of holiday homes, the lack of broadband, poor infrastructure such as roads and quays, an over-reliance on the fickle tourist industry to sustain the economy, and the progress of the language planning process are all issues that should be up for discussion when talking about the future of the Gaeltachtaí.

However, one topic that the English-language media does regularly discuss is the matter of ‘compulsory Irish’ within the education system. Undue focus on this aspect of the discussion around the Irish language pleases the old guard anti-Gaeilge types resentful at having been ’forced’ to read Peig in the 1970s.

Such discussions rarely deal in facts and almost always bring myths around the language to the fore. One contributor on RTÉ’s Upfront programme that discussed ‘compulsory Irish’ bizarrely stated that he was a huge fan of history, yet appeared almost enthusiastic to see the death of the Irish language.

Gladly, as illustrated by numerous surveys over the years, such viewpoints are in the minority and most people are in favour of continued state support for the Irish language in the education system.Play

The Department of Education is to blame for much of the ire that is directed at the teaching of Irish within the education system in the Twenty-Six Counties.

Since the Twenty-Six County economy began to shift towards a more globalised system in the 1960s, the Department has consistently eroded the status of the Irish language within English-medium schools.

The updated curriculum recently published by the Department removed a further half an hour of Irish instruction from the time allocated to subjects for English-medium schools. There is much talk of reforming ‘teaching methods’ for Irish, but the amount of time required to acquire the language is key, and this has been constantly eroded over the last number of decades by the Department.

One commentator recently noted that the Department is seeking to “kill the Irish language by stealth” within the education system. The lax derogations system recently introduced for students who do not wish to take Irish at Leaving Certificate level confirms this.

Tens of thousands of students are now opting out of learning Irish on spurious grounds, despite the Department of Education being warned that this would happen.

Moreover, the Department and others who support this derogations system and who argue against Irish being a core subject, use spurious arguments citing ‘multiculturalism’ and ‘inclusivity’ to state that foreign born students be allowed to opt out of learning Irish. This is in fact a racist policy, the real essence of which is the belief that people who arrive from overseas are not be capable of learning Irish, or have no interest in integrating into Irish society through acquiring Irish.

The same Department has also consistently stood in the way of the founding of gaelscoileanna. Between 25% to 50% of parents in the Twenty-Six Counties would send their children to a gaelscoil or gaelcholáiste if given the opportunity, yet 102 years after the founding of the state only 8% have this opportunity.

Removing Irish as a core subject in the wider-education system will only erode the Irish language further, it will not “allow those who are serious about it, to study it” as some may claim. It will only remove the option for the many who want to study.

‘Compulsory Irish’ provides a decent foundation on which to expand the teaching of Irish.

More resources need to be put into the teaching of Irish in English-medium schools, with the progressive phasing in of the teaching of some subjects through Irish. In combination with this, a critical mass of gaelscoileanna should be built up to provide a real foothold of competency in the language for hundreds of thousands of people across the state.

More immediately, and away from the focus on ‘compulsory Irish’, those Gaeltachtaí which are under severe pressure need to receive increased investment from the state in the form of Universal Public Housing and the provision of local services, two measures which will sustain the next generation of Irish speakers who use the language as a communal one.

The re-establishment of Irish as an everyday living language can only work if it is led by a community driven movement, adequately resourced by state funding that is ring-fenced and secure.

Alt a scríobh Rúnaí Misneach, Kerron Ó Luain, do ICEC, eagraíocht a ghníomhaíonn ar son cearta na náisiúin bheaga gan stáit san Eoraip agus atá mar fhóram do ghluaiseachtaí sóisialta. Pléann an t-alt na constaicí atá ag feidhmiú i gcoinne na teanga; cúrsaí tithíochta san áireamh. Scríobhadh an t-alt roimh figiúirí daonáireamh 2022 a bheith foilsithe – figiúirí a léirigh tuilleadh den mheath leanúnach ar líon na gcainteoirí laethúla.

Irish, or Gaeilge, is a Goidelic language which derived from Insular Celtic. It is closely related to Scottish Gaelic and Manx. Speakers of these three languages are sometimes mutually intelligible. Beyond a shared linguistic heritage, all three languages, like that of their related Celtic cousins Welsh and Cornish, are greatly impacted by British imperialism.

Irish is unique among the Celtic languages, and indeed it is an outlier in terms of minority languages in Europe. Part of the territory within which is it is spoken is politically independent. This political self-determination was fought for by armed means during the years 1919-21. The 1916 Rising, which preceded those years was, in large part, a response to the demise of the Irish language over the course of the nineteenth century.

The language declined, in particular, following the triumph of British capitalism in erasing 2 million people from Ireland during the years of the Great Famine of 1845-52. The ideology of the leaders of the 1916 Rising crystallised in the revival organisation Conradh na Gaeilge [The Gaelic League], founded in 1893, in opposition to this decline and to continued British rule.

In the, mostly southern, Twenty-Six Counties of Ireland the language has official status and various legal protections. In the years after independence was gained in 1922, Irish was institutionalised within the structures of the state and education system.

However, the revival ran out of steam during the mid-twentieth century as it revolved primarily around the middle class – teachers, civil servants and priests. It did nothing to alleviate the endemic problems of mass emigration and poverty among a small farming and labouring class in the areas where the language was strongest, in the West.

The opening up of the economy to globalisation in the 1960s saw a further retrenchment of Irish within the state.

The latest census figures from 2016 show that 1,761,420, or 39.8% of the population, claim some knowledge of Irish.

This figure is deceptive, however, and many who say they can speak Irish do so as they view the language as an ethnic symbol, rather than something practical that might be incorporated into daily life. Around 74,000, or 2% of the population speak the language on a daily basis.

The first census taken by the newly independent state in 1926 revealed that there were 543,511 Irish speakers – people who actually spoke the language regularly. This represented 18.3% of the population at the time. Therefore, in the 101 years since a form of independence was achieved in 1922 the state has presided over a 16% drop in native Irish speakers.

A salutary caution, surely, to anyone in minority language communities who might view political independence as a simple panacea to the pressures their languages face.

In the Six Counties of the North, Irish speakers have had to contend not only with the hegemony of the English language but also with the continued hostility and intransigence of local British Unionists. The Partition of Ireland by the Government of Ireland Act 1920 severed the Irish nation in two. It left nationalists and Irish speakers in the Six Counties at the mercy of a hostile supremacist regime.

Unionists viewed Irish as a foreign language and, furthermore, as an existential threat to the state they controlled. A series of acts were introduced throughout the twentieth century which marginalised the language in the education system and the public sphere.

Yet, out of a total of around 1.9 million people in the Six County state 12.4% of the population said they had some knowledge of Irish in the recent census taken in 2021.

This represented a rise from 10.65% in 2011 and is the result of a decades long revival that emerged in earnest in the 1970s. Most positively, the number of people who said Irish was their main language rose from 4,164 in 2011 to 5,969 in 2021.

Like any minority language – especially one that exists in two different jurisdictions and political contexts – there are different sites of struggle and points of focus. In the North, in recent years, the objective has been the winning of fundamental language rights, an Irish Language Act, which was denied for many years despite being promised in the Good Friday Agreement of 1998, the 25th anniversary of which is this year.

The Acht Anois [Act Now] campaign driven by An Dream Dearg [The Red Group] has achieved its initial objective. The Identity and Language (Northern Ireland) Bill passed the initial stages of parliament in Westminster last year.

This was only achieved following a protracted grassroots struggle which culminated in 20,000 people marching through Belfast in May 2022.

Irish speakers in the southern Twenty-Six Counties require a similar movement. However, it is, perhaps, more difficult to coalesce around a campaign that has numerous demands, and is aimed at a “benevolent” government, than it is around one clear objective demanded from hostile political actors.

There is also a different class basis to the Irish language movement in each jurisdiction which informs its radicalism.

Educational matters are a bone of contention among Irish speakers in the south currently. The Department of Education is undermining the status of the language within the education system. Its new curriculum has reduced the number of hours a child in primary school will spend learning Irish.

It continues to operate a system which allows secondary school students derogations from studying the language on the most spurious of grounds. Most egregiously, perhaps, is that the Department has curtailed the once vibrant gaelscoil [Irish-medium school] movement by making it impossible for parents to found schools voluntarily at grassroots level.

Gladly, Irish-medium education and Irish-language organisations are mobilising a campaign in response to these injustices. How successful it is remains to be seen.

Elsewhere, within the state system the Oireachtas [houses of parliament] recently passed a revised language bill which obliges state bodies to set aside at least 20% of jobs for those proficient in Irish by 2030.

However, to borrow from the Irish revolutionary and Irish-language revivalist Pádraig Pearse, Irish in the school and state system can be lost and then won again. Indeed, ith as ebbed and flowed within that system in the past.

But when Irish is gone from the remaining communal strongholds, the Gaeltacht [Irish speaking region] it is gone forever and will not be recovered. The austerity years, enabled by Irish capitalism and overseen by ECB and IMF technocrats, dealt a hammer blow to these regions.

A sharp decline in native speakers was recorded between 2011 and 2016. The 2021 census, delayed due to Covid, but which will be published this year, is expected to show a continued decline.

In these areas, moreso than elsewhere, the language question is a material question. The fundamental necessities of living in the modern world – housing, healthcare, employment, transport and communication infrastructure – are neglected by the state.

The most crucial of these to language communities, perhaps, is housing. Here the state has utterly failed. The housing crisis which is driving emigration and misery everywhere in the country is impacting the Gaeltacht too. Unaffordable homes, unregulated holiday homes, and planning laws pitted against rural communities all combine to force the youth of these areas overseas to countries in the Anglosphere.

Housing is the base on which language communities are built. Whether they be daily communal speakers or those who use the language in networks less often, without housing there is no connection or certainty. When a person is constantly transient or worried about whether there will be a roof over their head due to an eviction threat the last thing that will enter their mind is how they can learn a new language or contribute to a local language community.

Indeed, one of the reasons for the abovementioned slowing of the gaelscoil movement, is the absence of newly formed housing estates – these being the communities that spurred the movement in the 1970s. Though the state funds a language planning process for the Gaeltacht areas and for networks of Irish speakers in urban areas, the Language Planning Officers are not granted any real powers around planning housing allocation or infrastructural projects.

Without security of housing, without a social fabric, it is difficult for progressive grassroots projects around language, education, the environment, or anything else, to gain a solid foothold.

Irish language activists have noted that the issue of housing is a burning one for Welsh and Scottish Gaelic speakers too.

All across the Celtic nations the “will of the market” (i.e. capitalism) is driving our minority languages further towards the brink of extinction. As Irish-language and minority-language activists our primary task, at this juncture, must to be to divest the housing system from the market and place it into public hands.

Dá mba fhear gealltóireachta mé, bheadh pingin deas déanta agam dá mbeadh geall curtha agam go mbeadh titim i líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge sa daonáireamh is déanaí, agus gurbh amhlaidh a bheadh an scéal do chainteoirí sa nGaeltacht.

Agus dá gcuirfí ceist ar dhaoine eile le fios a ngraithe sular eisíodh na torthaí is déanaí, bheadh an tuar céanna déanta ag go leor acu, déarfainn. Dea-scéal é gan dabht an t-ardú ar líon na ndaoine a deir go bhfuil Gaeilge de chineál éigean acu sna 26 Contae, ach mar sin féin tá tuiscint choitianta ann nach bhfuil na polasaithe reatha sách láidir leis an nGaeilge a chosaint sa nGaeltacht, mar a tuairiscíodh ar an suíomh seo go minic.

Déantar dearmad go rómhinic sa dioscúrsa ar dhán na teanga, áfach, ar an nasc idir staid na Gaeilge agus forbairtí eacnamaíochta agus polaitiúla nach mbaineann le cúrsaí teanga per se.

Mar a mhínigh mé i leabhar a tháinig amach le déanaí faoi pholasaí Gaeilge an stáit ó 2008, tá nasc díreach idir an titim thubaisteach a bhí le feiceáil i líon na gcainteoirí laethúla taobh amuigh den chóras oideachas in 2016 agus na ciorruithe ollmhóra a rinneadh ar chaiteachas poiblí tar éis 2008.

Faoi 2016 bhí dochar na déine le haireachtáil go fairsing – gearradh buiséad Údarás na Gaeltachta agus go leor grúpaí eile go cnámh sa tréimhse sin.

Anois i bhfigiúirí 2022 feiceann muid titim eile ar líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge taobh amuigh den chóras oideachais, bíodh is nach bhfuil sé chomh dona is a bhí in 2016. Agus muid ag míniú an mhaolaithe sa ráta meatha sin, creidim go bhfuil sé riachtanach breathnú ar an méadú a tháinig ar bhuiséad grúpaí cosúil leis an Údarás, bíodh is go bhfuil a mbuiséad siúd fós breis is 43% faoi bhun an mhéid a bhí acu in 2008. Ní tús agus deireadh na pleanála teanga é an t-airgead, ach gan é is deacra chuile shórt, gan dabht.

Mar a scríobh mé ar Tuairisc roimhe seo, tá dlúthbhaint ag an treocht ghinearálta chun meatha sa nGaeltacht le nádúr an stáit nualiobrálaigh atá againn sna 26 Contae (agus ó thuaidh – ach sin ábhar d’alt eile).

Tugtar an “nualiobrálachas” ar an gcineál caipitleachais atá i réim go hidirnáisiúnta ó bhí na 1970idí ann, agus a tháinig i dtreis in Éirinn le linn an Tíogair Cheiltigh. De réir na teoirice seo, níor chóir don stát a ladar a chur isteach sa margadh ach amháin le tacú le lucht caipitil (rátaí cánach an-ísle a ghearradh ar na comhlachtaí is mó ar domhan, mar shampla), agus níor chóir infheistíocht shuntasach a dhéanamh i bpolasaí poiblí – polasaí teanga san áireamh.

De bharr na hidé-eolaíochta seo atá an ghéarchéim tithíochta, droch-chórais iompair agus sláinte againn, agus géarchéim reatha na Gaeltachta chomh maith.

Tá daoine a déarfadh go bhfuil iarracht shuntasach ar son na teanga ar siúl le próiseas na pleanála teanga. Scríobh mé féin péire de na pleananna sin, agus tá ardmheas agam ar na daoine atá ag obair ar chur i bhfeidhm an phróisis.

Ach níl meas agam ar an bpróiseas é féin – atá róchúng agus lag chun athrú mór a dhéanamh. Ní cheadaítear caint faoi phleanáil tithíochta, fostaíochta nó bonneagair sna pleananna seo, cé gur iad sin na rudaí is mó a luann muintir na Gaeltachta agus iad ag caint ar thodhchaí a bpobal.

Ná déanaimis dearmad choíche gur shiúil páirtithe an fhreasúra amach ón Dáil mar agóid toisc nár ghlac an stát le haon cheann de 150 moladh a rinneadh le linn an phlé ar Acht na Gaeltachta 2012, a chruthaigh an próiseas pleanála teanga.

I gcomparáid leis an méid a theastaíonn, tá na hacmhainní atá ann don phróiseas suarach, agus fiú iad sin sciobtha ó chiste choiriú na mbóithre Gaeltachta. Tarraingt siar an stáit ó fhreagracht i leith na Gaeltachta – díreach mar atá déanta i gcúrsaí tithíochta agus eile – atá in Acht na Gaeltachta, ar shampla iontach é den pholasaí poiblí nualiobrálach.

Tá freagracht gan chumhacht tugtha do phobail bheaga imeallacha atá go minic ar an ngannchuid, fhad is a fhaigheann corparáidí agus creach-chistí cumhacht gan fhreagracht.

Go deimhin, agus géarchéim tithíochta agus costais maireachtála ann, cé is moite de mhionlach beag de dhíograiseoirí, tá fadhbanna níos mó ag formhór na nÉireannach ná a bheith ag smaointiú ar sheachadadh na Gaeilge ó ghlúin go glúin. “You cannot teach a starving man Gaelic,” a dúirt Séamus Ó Conghaile in 1898 – tuairim a thagann le go leor den taighde is déanaí san eolaíocht pholaitiúil faoi idé-eolaíochtaí.

Mar a bheas a fhios ag go leor de léitheoirí Tuairisc, tá polasaí teanga i bhfad níos láidre sa mBreatain Bheag, áit a bhfuil cónaí orm féin. Ach fiú anseo, bhí laghdú i líon na gcainteoirí Breatnaise le sonrú sna torthaí daonáirimh a foilsíodh i mí na Nollag. Dar le Cymeithas yr Iaith Gymraeg, an grúpa a thiomáin an dul chun cinn i gcearta Breatnaise ó bhí na 1960idí ann, nár chóir go mbeadh ionadh ar bith ar dhaoine faoin titim sin ach oiread. Bíodh is go bhfuil 23% de scoileanna na tíre ag múineadh trí Bhreatnais agus go bhfuil clár cúrsaí eiseamláireacha ann d’fhoghlaimeoirí fásta, fhad is atá an stát ag dúnadh séirbhísí riachtanacha i bpobail Bhreatnaise agus ag déanamh neamhaird ar fhadhbanna soch-eacnamaíochta eile, níl seans go mbainfear amach an sprioc de mhilliún cainteoir faoi 2050. Nuair atá fiú líon na gcainteoirí Breatnaise ag titim, ní hionadh é go mbeadh fadhbanna móra againn in Éirinn.

Tá ábhar díomá go leor sna figiúirí nua daonáirimh, gan dabht. Ach tá ábhar dóchais ar fáil dúinn chomh maith – ní hamháin sa mhéadú a tháinig ar líon na gcainteoirí i gCiarraí agus Port Láirge, ach i samplaí ó áiteachaí cosúil le Tír na mBascach, áit a bhfuil infheistíocht ollmhór tar éis cur go mór le láidreacht na teanga. Is fiú dúinn cuimhniú freisin gur féidir le polasaí timpeallachta agus teanga tacú lena chéile, rud atá níos riachtanaí anois ná riamh.

Cé nach raibh sé go hiomlán rathúil, chaith lucht an choilíneachais acmhainní ollmhóra i gcaitheamh na gcéadta bliain ar fheachtas brúidiúil le teanga na coitiantachta in Éirinn a athrú ó Ghaeilge go Béarla. Tógfaidh sé iarracht chomh mór céanna inniu le teanga dhúchais na tíre a chur chun cinn. Ach leis seo a dhéanamh caithfear athrú bunúsach a bheith sa gcaoi a ndéanann an stát polasaí poiblí – cur chuige a rachadh in éadan na treochta nualiobrálaí atá i réim ar fud an domhain le blianta fada anuas. Fúinne uilig ar chás linn an Ghaeilge atá sé le cinntiú go dtarlaíonn an t-athrú radacach seo.

• Léachtóir i Roinn na Breatnaise agus an Léinn Cheiltigh in Ollscoil Aberystwyth é an Dr Ben Ó Ceallaigh, Foilsíodh a leabhar Neoliberalism and Language Shift: Lessons from the Republic of Ireland Post-2008, faoi chlúdach bog le déanaí. Tá sé sásta an PDF a roinnt le duine ar bith atá á iarraidh. Foilsíodh an t-alt thuas ar Tuairisc.ie ar dtús ar an 1ú Meitheamh 2023