Seo a leanas machnamh a rinne bean Iúdach atá ag cur fúithi in Éirinn ar an méid atá ag titim amach sa Phalaistín i ndiaidh di freastal ar an gcomóradh ar Mháirtín Ó Cadhain a mbíonn á reáchtáil go bliantúil ag Misneach:

Bliain ó shin bhailigh muid anseo i gcuimhne fear a chaith a shaol ar fad chun Éire a shaoradh agus sóisialachas a bhaint amach. Agus muid anseo bhí brúidúileacht Iosrael díreach tosaithe in aghaidh na Palaistíne ach ní fhaca muid fós na mílte a maraíodh i rith na bliana

Táim anseo ní hamháin mar thacadóir Mhisneach ach mar Ghiúdach Frith-Shíónach freisin. Is rud an-tábhachtach é díchoilíniú domsa agus is rud lárnach don phróiseas sin ná do theanga dúchais a fhoghlaim.

Tá sé scríofa agam cheana faoi dhearcadh Síónaigh i gcoinne teanga na Giúdaise, an slí a bhí bac curtha uirthi san Iosrael, scriosadh na n-amharclainne Giúdaise san Iosrael agus fiú an méid a dúirt Theodore Herzl faoi nuair a scríobh sé gur teanga an gheiteo í.

Measaim go n-aithníonn sibhse, Gaeilgeoirí, an dearcadh seo. Tá a leithéid againn in Éirinn, seoiníní, nó West-Brits mar a dhearfá, is iad na Síónaigh na seoiníní don phobal Giúdach.

Bíodh an Eabhrais mar theanga naofa amháin – agus tá sé fós do na Chasidim, a labhraíonn Giúdais agus ní ghlacann siad le polasaithe Iosrael i gcoinne teanga ár sinsear.

Rinneadh an Eabhrais mar theanga saolta go bunúsach chun coilíniú a dhéanamh ar na teangacha éagsúla uilig ag na Giúdaigh uilig mar shampla, Ladino, Judeo-French, Judeo-Italian srl. Sa Ghaeilge tá sé suimiúil, is é an focal do Yiddish ná Giúdais, teanga na Giúdaigh, ach Hebrew sin Eabhrais focal le fréamhacha sa Laidin.

Is í an Ghaeilge teanga na nGaeil, sin mar a bhfuil sé do Ghiúdais, teanga na nGiúdach in Oirthear na hEorpa amháin.

Faoi láthair, tá Iosrael ag déanamh ionradh ar an Liobáin, agus tá siad ag leanúint ar aghaidh ag scaipeadh báis agus scriosadh in ainm an Giúdachais. Tá siad ag maslú an Giúdachais, agus tá siad ag cáineadh Giúdaigh atá ag labhairt amach in a gcoinne, nó níos measa.

Dúinne, atá ag iarraidh stop a chur ar a gcuid faisisteachais, diúltaíonn muid go huile is go hiomlán leis an gcoilíneachas atá ag tarlú sa Phalaistín.

Caithfidh muid inspioráid a ghlacadh ó fhrithbheartaíocht na Palaistíne a d’íobair gach rud i gcoinne cinedhíothú a muintir, ach freisin inspioráid a ghlacadh ón bhfear a chuaigh ar a rothar ón nGaillimh go Teach Laighin ar son na muintire agus na teanga chun Gaeltacht Ráth Chairn a bhunú.

An fear a chaith blianta i bpríosúin ag múineadh na teanga, ag díchoilíniú. Sin fianaise don obair a rinne sé. Tá ár streachailt go léir nasctha. Tá an streachailt idirnáisiúnta. Sé an chúis nach bhfuil Éire Aontaithe againn ná Rialtas na Breataine. Is iadsan an chúis gur cruthaíodh an Iosrael sa chéad áit.

Tá sin i gcomónta againn, tá fuath acu do mhuintir na hÉireann agus an phobal Giúdach, agus throid muid le chéile in a gcoinne san am atá thart ar Shráid an Cábla agus sa lá atá inniu ann ar na sráideanna ag iarraidh deireadh le Forghabháil na Palaistíne agus forghabháil na Sé Chontae.

Dlúthpháirtíocht idirnáisiúnta go deo!

Más ‘tús maith leath na hoibre’, is drochthús é don Ghaeilge le linn shaolré an 34ú Dáil ceapachán Murphy mar Cheann Comhairle

Ba é Cathal Brugha, réabhlóidí agus cainteoir Gaeilge, céad cheann comhairle na Dála in 1919. Léigh sé an Clár Daonlathach amach i nGaeilge agus reáchtáladh gnó na Dála go hiomlán trí Ghaeilge ar an gcéad lá a bhailigh na teachtaí.

Ní ‘scannal’ é, fiú, gur ceapadh Verona Murphy, atá gan Ghaeilge, atá ceapta ina ceann comhairle 105 bliain níos déanaí. Tá pobal na Gaeilge imithe i dtaithí ar chinntí den sórt seo le blianta beaga anuas.

Léiríonn ceapachán Murphy codarsnacht lom idir fís agus cur chuige ghlúin na réabhlóide ar an láimh amháin, agus cur chuige ghlúin na ngaimbíní ar an láimh eile.

Anuas air sin, is léiriú é go bhfanfaidh cúrsaí mar atá i dTeach Laighean i dtaobh úsáid na Gaeilge de go ceann 5 bliana eile ar a laghad. Labhrófar an cúpla focal anois is arís, agus i rith Sheachtain na Gaeilge cuirfear an dráma bliantúil, ar a nglaoitear ‘Lá na Gaeilge’, ar bun.

Déanfar plámás ar eagraíochtaí Gaeilge agus inseofar dóibh go bhfuil an rialtas ‘dáiríre faoin nGaeilge’. Ach ní léireoidh Fianna Fáil ná Fine Gael aon chinnireacht i dtaobh normalú a dhéanamh ar an teanga i saol polaitiúil na tíre de, ná i dtaobh cur chun cinn na teanga i réimsí tábhachtacha eile.

Agus cén fáth a léireodh? Nach bhfuil ardmheas acu ar ghradam an Bhéarla mar cheann de ‘bhunchlocha gheilleagar an stáit’? Nach bhfuil géarchéim tithíochta sa Ghaeltacht ag dul in olcas faoina stiúir? Nach bhfuil líon na ndaltaí sa chóras Gaelscolaíochta tar éis titim le blianta beaga anuas, an chéad uair a raibh titim ann le leathchéad bliain? Nach bhfuil díolúintí ón nGaeilge as smacht go hiomlán anois agus 22.5% de dhaltaí Ardteiste nach ndéanann scrúdú sa teanga?

Mura bhfuil lucht ceannasaíochta an stáit sásta fiú ceann comhairle a bhfuil Gaeilge acu a cheapadh, cén fáth a mbeimis ag súil leis go réiteoidís fadhbanna i saol na Gaeilge atá i bhfad Éireann níos mó?  

Ní tuar maith é tús an rialtais seo don Ghaeilge. Is gá athmhachnaimh a dhéanamh ar an mbealach a n-éilítear cearta agus cothromas do phobal na Gaeilge agus na Gaeltachta.

Tá easpa measa bunúsach le brath le blianta beaga anuas agus táimid ag íoc go daor as.

Is beag faoiseamh é dóibh siúd atá thíos leis polaiteoirí ag maíomh go bhfuil a vóta tar éis fás.

Tá an tuar tagtha faoin tairngreacht. Ní raibh aon bhorradh i dtreo Shinn Féin agus na hEite-Clé san olltoghchán. Dealraíonn sé go bhfuil cuid de vótaí Shinn Féin, óna buaic de 34% i bpobalbhreitheanna in 2022, imithe chuig páirtithe níos lú ar an lár-Chlé, neamhspleáigh, agus, b’fhéidir fiú, go dtí na faisistithe. 

Mar sin féin, níor tháinig ach timpeall 60% den phobal amach chun vótáil – an céatadán is ísle i dtoghchán sa stát ó 1923. Tá cúiseanna doimhne struchtúracha a chothaíonn drochfhreastal vótála.

Go hidirnáisiúnta, tá laghdú tagtha ar an ráta vótála ó aimsir an Dara Cogadh Domhanda i gcomhthéacs an nualiobrálachais – an córas geilleagrach ina maireann muid a fhágann cumhacht ollmhór i lámha lucht an rachmais.

Léirigh staidéar a déanadh in 2023, Turning off the base: Social democracy’s neoliberal turn, income inequality, and turnout, mar a d’fhorbair neamhshuim i measc vótálaithe an lár-Chlé.

Thagair an staidéar do ‘athruithe struchtúracha socheacnamaíocha, mar shampla an meath ar lucht oibre de bharr díthionsclaíochta agus domhandaithe, ach freisin athruithe beartais, cosúil le glacadh [na páirtithe lár-Chlé] le liobrálachas an mhargaidh’.

Tá páirtithe an lár-Chlé anois ar a sháimhín só le status quo a chothaíonn éagothroime ioncaim, córas tithíochta faoi threoir na mbanc agus na bhforbróirí, cúram sláinte leath-phríobháidithe, agus seirbhísí poiblí ar bheagán mhaoinithe.

Tá an daonlathas curtha ar leataobh ag billiúnaithe atá i bhfeighil an gheilleagair nualiobrálaigh, a bhfuil tionchar ollmhór acu ar an bpolaitíocht, agus a bhíonn i gceannas ar na meáin. Mura dtugann páirtithe an lár-Chlé dúshlán don chóras seo, ní slógfar daoine chun vótáil ar a son.

Sa mhullach air sin, is cosúil go bhfuil sé dodhéanta ag na páirtithe lár-Chlé aghaidh a thabhairt ar cheist na himirce laistigh de chomhthéacs caipitleach/impiriúlach. An bhfuil bealach ann, bunaithe ar anailís ábharach, atá idir phragmatach agus dhaonnúil?

Bealach a dhiúltaíonn do raiméis agus bréageolais faisisteach, ach atá réalaíoch faoin tionchar ar chomhdhlúthú an phobail nuair a thagann líon mór inimircigh isteach sa stát? Neosfaidh an aimsir.

Bhí cúiseanna eile le teip an lár-Chlé borradh a chuir fúthu: an easpa comhoibrithe á la gauche Française, struchtúir aicme agus tithíochta fadbhunaithe an stáit, na meáin deiseach atá ina namhaid, na naisc chumhachtacha atá go fóill idir pobail tuaithe agus leasanna na bhfeirmeoirí saibhre, agus géilleadh iomlán na gceardchumann do lucht an rachmais.

Thuigfeá neamhshuim an phobail i leith an ‘daonlathais’. Níl an ‘straitéis’ reatha atá ann faoi láthair chun vótáilte a stiúradh i dtreo an bhotháin toghchánaíochta ag obair. Caithfear gnáthdhaoine a chumhachtú. É sin, nó rachaidh daoine i dtreo na bhfaisisteach nó an indibhidiúlachais agus easpa spéise.

Cá bhfuil an ghluaiseacht pholaitiúil a nascann an troid ar son córas nua tithíochta, coinníollacha oibre agus costas maireachtála níos fearr, córais oideachais agus sláinte den scoth, agus an streachailt laethúil chultúrtha/díchoilíneach chun daoine a chumhachtú ar bhonn leanúnach?

Ba é an dúshlán suntasach deireanach don chóras in Éirinn an feachtas i gcoinne an Cháin Uisce, nuair a tháinig na céadta mílte amach ar na sráideanna agus cuireadh iallach ar an rialtas géilleadh. Faraor, níor cuireadh fuinneamh na gluaiseachta sin i dtreo feachtas tithíochta leanúnach ná athrú radacach níos leithne.

Tá cuid den dioscúrsa atá tagtha chun cinn ó chodanna den Eite-Chlé agus ó thacaithe Shinn Féin dochreidte – níl aon mhaith leis an gcur chuige go bhfuil ‘athrú ag teacht ach glacfaidh sé am’, do dhaoine óga atá ar tí eitleán a fháil go Sydney gan filleadh ar ais riamh, do dhaoine ar thralaithe ospidéil, agus dóibh siúd atá ar na sráideanna.

Tá gluaiseacht ón mbus aníos a bhfuil feachtais eile, seachas cinn toghchánaíochta, ina chroílár de dhíth go géar.

Níl aon chinnteacht ann go mbeidh na vótálaithe óga sin dílis do Shinn Féin agus don eite chlé go deo. Rachaidh cuid acu ar deoraíocht. Aistreofar dílseachtaí cuid eile má éiríonn leo fanacht agus a bheith ina n-úinéirí tí – cothaíonn úinéireacht maoine agus luachanna maoine laistigh den chomhthéacs caipitlíoch idé-eolaíocht indibhidiúlach.

Tá an chuma ar an scéal go bhfuilimid i dtréimhse ina bhfuil an fórsa is mó ar an eite chlé, Sinn Féin, ag moladh foighne dá lucht tacaíochta, mar a rinne na Pairnellítigh agus na Redmondítigh fadó. Foighne go bhfaighimis d’Éire Aontaithe, foighne go mbainfear amach rialtas cléach i dTeach Laighean, foighne don ‘athrú’.

Mhol Páirtí Parlaiminteach na hÉireann foighne ar feadh leathchéad bliain nach mór, agus níor éirigh leo aon rud suntasach a bhaint amach – ní go dtí gur éirigh na Fíníní agus lucht athbheochana cultúrtha mífhoighneach leis an bhfanacht síoraí a tharla aon dul chun cinn i ndáiríre. Bunaíodh eagraíochta ón mbun aníos a d’fhág a lorg ar stair na hÉireann.

Every so often ‘journalists’ in the Twenty-Six Counties deign to allow discourse on the Irish language in the English-language media. The release of census results every five years usually stirs up some discussion on the state of the language in modern Ireland, before the question is then forgotten about for another few years.

More often than not, the purpose of discussing the Irish language is motivated, not by a need to find ways in which to promote our native tongue, but instead, and as with many other topics aired by the media, the purpose is to stir controversy.

This motivation, arising from a colonial loathing of the Irish language, is done consciously and with purpose. We do not need to stray too far into the past to see examples of this, we only have to look to last week with the repeated attacks by Newstalk presenters against the language and the incoherent ramblings of journalist Brenda Power on RTÉ’s Upfront programme.

On the show, Power claimed that the Irish language was ‘dead’, despite the clear evidence of its continued survival both as a community language and in various spheres of Irish society, from the education system straight through to the media.

On other occasions this process of denigration operates at a subconscious level and is couched in terms of ‘humour’. The bizarre ‘bit’ on last Saturday’s Late Late Show in which US presenter Conan O’Brien was coaxed into mocking the Irish-language names of people in the audience was an illustration of this self-loathing colonial cringe. Evidently, the Anglocentric mind finds great amusement in different languages having different phonetic systems.

In the Six Counties, this colonial opposition manifests in unionist hostility to every aspect of the Irish language, with the current point of focus of this being fervent unionist opposition to the erection of bilingual signage in Belfast and in other urban centres.

Although there is a spectrum of usage, the Irish language essentially operates on two interlinked levels in Ireland – within the education system and outside the education system.

Many sociolinguists maintain that languages which are robust will see high levels of intergenerational transmission and community usage. This mainly occurs in the Gaeltachtaí, although these areas are under serious threat due to their historic marginalisation, lack of infrastructure, and lack of democracy in how they are run.

Despite the overall importance of the Gaeltachtaí as a fount of the language for speakers elsewhere, both linguistically and in terms of Gaeltacht natives involved in Irish-language media and education, little time is given in the English-language media to discussing the maintenance of these areas.

The impact of the housing crisis, the blight of holiday homes, the lack of broadband, poor infrastructure such as roads and quays, an over-reliance on the fickle tourist industry to sustain the economy, and the progress of the language planning process are all issues that should be up for discussion when talking about the future of the Gaeltachtaí.

However, one topic that the English-language media does regularly discuss is the matter of ‘compulsory Irish’ within the education system. Undue focus on this aspect of the discussion around the Irish language pleases the old guard anti-Gaeilge types resentful at having been ’forced’ to read Peig in the 1970s.

Such discussions rarely deal in facts and almost always bring myths around the language to the fore. One contributor on RTÉ’s Upfront programme that discussed ‘compulsory Irish’ bizarrely stated that he was a huge fan of history, yet appeared almost enthusiastic to see the death of the Irish language.

Gladly, as illustrated by numerous surveys over the years, such viewpoints are in the minority and most people are in favour of continued state support for the Irish language in the education system.Play

The Department of Education is to blame for much of the ire that is directed at the teaching of Irish within the education system in the Twenty-Six Counties.

Since the Twenty-Six County economy began to shift towards a more globalised system in the 1960s, the Department has consistently eroded the status of the Irish language within English-medium schools.

The updated curriculum recently published by the Department removed a further half an hour of Irish instruction from the time allocated to subjects for English-medium schools. There is much talk of reforming ‘teaching methods’ for Irish, but the amount of time required to acquire the language is key, and this has been constantly eroded over the last number of decades by the Department.

One commentator recently noted that the Department is seeking to “kill the Irish language by stealth” within the education system. The lax derogations system recently introduced for students who do not wish to take Irish at Leaving Certificate level confirms this.

Tens of thousands of students are now opting out of learning Irish on spurious grounds, despite the Department of Education being warned that this would happen.

Moreover, the Department and others who support this derogations system and who argue against Irish being a core subject, use spurious arguments citing ‘multiculturalism’ and ‘inclusivity’ to state that foreign born students be allowed to opt out of learning Irish. This is in fact a racist policy, the real essence of which is the belief that people who arrive from overseas are not be capable of learning Irish, or have no interest in integrating into Irish society through acquiring Irish.

The same Department has also consistently stood in the way of the founding of gaelscoileanna. Between 25% to 50% of parents in the Twenty-Six Counties would send their children to a gaelscoil or gaelcholáiste if given the opportunity, yet 102 years after the founding of the state only 8% have this opportunity.

Removing Irish as a core subject in the wider-education system will only erode the Irish language further, it will not “allow those who are serious about it, to study it” as some may claim. It will only remove the option for the many who want to study.

‘Compulsory Irish’ provides a decent foundation on which to expand the teaching of Irish.

More resources need to be put into the teaching of Irish in English-medium schools, with the progressive phasing in of the teaching of some subjects through Irish. In combination with this, a critical mass of gaelscoileanna should be built up to provide a real foothold of competency in the language for hundreds of thousands of people across the state.

More immediately, and away from the focus on ‘compulsory Irish’, those Gaeltachtaí which are under severe pressure need to receive increased investment from the state in the form of Universal Public Housing and the provision of local services, two measures which will sustain the next generation of Irish speakers who use the language as a communal one.

The re-establishment of Irish as an everyday living language can only work if it is led by a community driven movement, adequately resourced by state funding that is ring-fenced and secure.

Alt a scríobh Rúnaí Misneach, Kerron Ó Luain, do ICEC, eagraíocht a ghníomhaíonn ar son cearta na náisiúin bheaga gan stáit san Eoraip agus atá mar fhóram do ghluaiseachtaí sóisialta. Pléann an t-alt na constaicí atá ag feidhmiú i gcoinne na teanga; cúrsaí tithíochta san áireamh. Scríobhadh an t-alt roimh figiúirí daonáireamh 2022 a bheith foilsithe – figiúirí a léirigh tuilleadh den mheath leanúnach ar líon na gcainteoirí laethúla.

Irish, or Gaeilge, is a Goidelic language which derived from Insular Celtic. It is closely related to Scottish Gaelic and Manx. Speakers of these three languages are sometimes mutually intelligible. Beyond a shared linguistic heritage, all three languages, like that of their related Celtic cousins Welsh and Cornish, are greatly impacted by British imperialism.

Irish is unique among the Celtic languages, and indeed it is an outlier in terms of minority languages in Europe. Part of the territory within which is it is spoken is politically independent. This political self-determination was fought for by armed means during the years 1919-21. The 1916 Rising, which preceded those years was, in large part, a response to the demise of the Irish language over the course of the nineteenth century.

The language declined, in particular, following the triumph of British capitalism in erasing 2 million people from Ireland during the years of the Great Famine of 1845-52. The ideology of the leaders of the 1916 Rising crystallised in the revival organisation Conradh na Gaeilge [The Gaelic League], founded in 1893, in opposition to this decline and to continued British rule.

In the, mostly southern, Twenty-Six Counties of Ireland the language has official status and various legal protections. In the years after independence was gained in 1922, Irish was institutionalised within the structures of the state and education system.

However, the revival ran out of steam during the mid-twentieth century as it revolved primarily around the middle class – teachers, civil servants and priests. It did nothing to alleviate the endemic problems of mass emigration and poverty among a small farming and labouring class in the areas where the language was strongest, in the West.

The opening up of the economy to globalisation in the 1960s saw a further retrenchment of Irish within the state.

The latest census figures from 2016 show that 1,761,420, or 39.8% of the population, claim some knowledge of Irish.

This figure is deceptive, however, and many who say they can speak Irish do so as they view the language as an ethnic symbol, rather than something practical that might be incorporated into daily life. Around 74,000, or 2% of the population speak the language on a daily basis.

The first census taken by the newly independent state in 1926 revealed that there were 543,511 Irish speakers – people who actually spoke the language regularly. This represented 18.3% of the population at the time. Therefore, in the 101 years since a form of independence was achieved in 1922 the state has presided over a 16% drop in native Irish speakers.

A salutary caution, surely, to anyone in minority language communities who might view political independence as a simple panacea to the pressures their languages face.

In the Six Counties of the North, Irish speakers have had to contend not only with the hegemony of the English language but also with the continued hostility and intransigence of local British Unionists. The Partition of Ireland by the Government of Ireland Act 1920 severed the Irish nation in two. It left nationalists and Irish speakers in the Six Counties at the mercy of a hostile supremacist regime.

Unionists viewed Irish as a foreign language and, furthermore, as an existential threat to the state they controlled. A series of acts were introduced throughout the twentieth century which marginalised the language in the education system and the public sphere.

Yet, out of a total of around 1.9 million people in the Six County state 12.4% of the population said they had some knowledge of Irish in the recent census taken in 2021.

This represented a rise from 10.65% in 2011 and is the result of a decades long revival that emerged in earnest in the 1970s. Most positively, the number of people who said Irish was their main language rose from 4,164 in 2011 to 5,969 in 2021.

Like any minority language – especially one that exists in two different jurisdictions and political contexts – there are different sites of struggle and points of focus. In the North, in recent years, the objective has been the winning of fundamental language rights, an Irish Language Act, which was denied for many years despite being promised in the Good Friday Agreement of 1998, the 25th anniversary of which is this year.

The Acht Anois [Act Now] campaign driven by An Dream Dearg [The Red Group] has achieved its initial objective. The Identity and Language (Northern Ireland) Bill passed the initial stages of parliament in Westminster last year.

This was only achieved following a protracted grassroots struggle which culminated in 20,000 people marching through Belfast in May 2022.

Irish speakers in the southern Twenty-Six Counties require a similar movement. However, it is, perhaps, more difficult to coalesce around a campaign that has numerous demands, and is aimed at a “benevolent” government, than it is around one clear objective demanded from hostile political actors.

There is also a different class basis to the Irish language movement in each jurisdiction which informs its radicalism.

Educational matters are a bone of contention among Irish speakers in the south currently. The Department of Education is undermining the status of the language within the education system. Its new curriculum has reduced the number of hours a child in primary school will spend learning Irish.

It continues to operate a system which allows secondary school students derogations from studying the language on the most spurious of grounds. Most egregiously, perhaps, is that the Department has curtailed the once vibrant gaelscoil [Irish-medium school] movement by making it impossible for parents to found schools voluntarily at grassroots level.

Gladly, Irish-medium education and Irish-language organisations are mobilising a campaign in response to these injustices. How successful it is remains to be seen.

Elsewhere, within the state system the Oireachtas [houses of parliament] recently passed a revised language bill which obliges state bodies to set aside at least 20% of jobs for those proficient in Irish by 2030.

However, to borrow from the Irish revolutionary and Irish-language revivalist Pádraig Pearse, Irish in the school and state system can be lost and then won again. Indeed, ith as ebbed and flowed within that system in the past.

But when Irish is gone from the remaining communal strongholds, the Gaeltacht [Irish speaking region] it is gone forever and will not be recovered. The austerity years, enabled by Irish capitalism and overseen by ECB and IMF technocrats, dealt a hammer blow to these regions.

A sharp decline in native speakers was recorded between 2011 and 2016. The 2021 census, delayed due to Covid, but which will be published this year, is expected to show a continued decline.

In these areas, moreso than elsewhere, the language question is a material question. The fundamental necessities of living in the modern world – housing, healthcare, employment, transport and communication infrastructure – are neglected by the state.

The most crucial of these to language communities, perhaps, is housing. Here the state has utterly failed. The housing crisis which is driving emigration and misery everywhere in the country is impacting the Gaeltacht too. Unaffordable homes, unregulated holiday homes, and planning laws pitted against rural communities all combine to force the youth of these areas overseas to countries in the Anglosphere.

Housing is the base on which language communities are built. Whether they be daily communal speakers or those who use the language in networks less often, without housing there is no connection or certainty. When a person is constantly transient or worried about whether there will be a roof over their head due to an eviction threat the last thing that will enter their mind is how they can learn a new language or contribute to a local language community.

Indeed, one of the reasons for the abovementioned slowing of the gaelscoil movement, is the absence of newly formed housing estates – these being the communities that spurred the movement in the 1970s. Though the state funds a language planning process for the Gaeltacht areas and for networks of Irish speakers in urban areas, the Language Planning Officers are not granted any real powers around planning housing allocation or infrastructural projects.

Without security of housing, without a social fabric, it is difficult for progressive grassroots projects around language, education, the environment, or anything else, to gain a solid foothold.

Irish language activists have noted that the issue of housing is a burning one for Welsh and Scottish Gaelic speakers too.

All across the Celtic nations the “will of the market” (i.e. capitalism) is driving our minority languages further towards the brink of extinction. As Irish-language and minority-language activists our primary task, at this juncture, must to be to divest the housing system from the market and place it into public hands.

Dá mba fhear gealltóireachta mé, bheadh pingin deas déanta agam dá mbeadh geall curtha agam go mbeadh titim i líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge sa daonáireamh is déanaí, agus gurbh amhlaidh a bheadh an scéal do chainteoirí sa nGaeltacht.

Agus dá gcuirfí ceist ar dhaoine eile le fios a ngraithe sular eisíodh na torthaí is déanaí, bheadh an tuar céanna déanta ag go leor acu, déarfainn. Dea-scéal é gan dabht an t-ardú ar líon na ndaoine a deir go bhfuil Gaeilge de chineál éigean acu sna 26 Contae, ach mar sin féin tá tuiscint choitianta ann nach bhfuil na polasaithe reatha sách láidir leis an nGaeilge a chosaint sa nGaeltacht, mar a tuairiscíodh ar an suíomh seo go minic.

Déantar dearmad go rómhinic sa dioscúrsa ar dhán na teanga, áfach, ar an nasc idir staid na Gaeilge agus forbairtí eacnamaíochta agus polaitiúla nach mbaineann le cúrsaí teanga per se.

Mar a mhínigh mé i leabhar a tháinig amach le déanaí faoi pholasaí Gaeilge an stáit ó 2008, tá nasc díreach idir an titim thubaisteach a bhí le feiceáil i líon na gcainteoirí laethúla taobh amuigh den chóras oideachas in 2016 agus na ciorruithe ollmhóra a rinneadh ar chaiteachas poiblí tar éis 2008.

Faoi 2016 bhí dochar na déine le haireachtáil go fairsing – gearradh buiséad Údarás na Gaeltachta agus go leor grúpaí eile go cnámh sa tréimhse sin.

Anois i bhfigiúirí 2022 feiceann muid titim eile ar líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge taobh amuigh den chóras oideachais, bíodh is nach bhfuil sé chomh dona is a bhí in 2016. Agus muid ag míniú an mhaolaithe sa ráta meatha sin, creidim go bhfuil sé riachtanach breathnú ar an méadú a tháinig ar bhuiséad grúpaí cosúil leis an Údarás, bíodh is go bhfuil a mbuiséad siúd fós breis is 43% faoi bhun an mhéid a bhí acu in 2008. Ní tús agus deireadh na pleanála teanga é an t-airgead, ach gan é is deacra chuile shórt, gan dabht.

Mar a scríobh mé ar Tuairisc roimhe seo, tá dlúthbhaint ag an treocht ghinearálta chun meatha sa nGaeltacht le nádúr an stáit nualiobrálaigh atá againn sna 26 Contae (agus ó thuaidh – ach sin ábhar d’alt eile).

Tugtar an “nualiobrálachas” ar an gcineál caipitleachais atá i réim go hidirnáisiúnta ó bhí na 1970idí ann, agus a tháinig i dtreis in Éirinn le linn an Tíogair Cheiltigh. De réir na teoirice seo, níor chóir don stát a ladar a chur isteach sa margadh ach amháin le tacú le lucht caipitil (rátaí cánach an-ísle a ghearradh ar na comhlachtaí is mó ar domhan, mar shampla), agus níor chóir infheistíocht shuntasach a dhéanamh i bpolasaí poiblí – polasaí teanga san áireamh.

De bharr na hidé-eolaíochta seo atá an ghéarchéim tithíochta, droch-chórais iompair agus sláinte againn, agus géarchéim reatha na Gaeltachta chomh maith.

Tá daoine a déarfadh go bhfuil iarracht shuntasach ar son na teanga ar siúl le próiseas na pleanála teanga. Scríobh mé féin péire de na pleananna sin, agus tá ardmheas agam ar na daoine atá ag obair ar chur i bhfeidhm an phróisis.

Ach níl meas agam ar an bpróiseas é féin – atá róchúng agus lag chun athrú mór a dhéanamh. Ní cheadaítear caint faoi phleanáil tithíochta, fostaíochta nó bonneagair sna pleananna seo, cé gur iad sin na rudaí is mó a luann muintir na Gaeltachta agus iad ag caint ar thodhchaí a bpobal.

Ná déanaimis dearmad choíche gur shiúil páirtithe an fhreasúra amach ón Dáil mar agóid toisc nár ghlac an stát le haon cheann de 150 moladh a rinneadh le linn an phlé ar Acht na Gaeltachta 2012, a chruthaigh an próiseas pleanála teanga.

I gcomparáid leis an méid a theastaíonn, tá na hacmhainní atá ann don phróiseas suarach, agus fiú iad sin sciobtha ó chiste choiriú na mbóithre Gaeltachta. Tarraingt siar an stáit ó fhreagracht i leith na Gaeltachta – díreach mar atá déanta i gcúrsaí tithíochta agus eile – atá in Acht na Gaeltachta, ar shampla iontach é den pholasaí poiblí nualiobrálach.

Tá freagracht gan chumhacht tugtha do phobail bheaga imeallacha atá go minic ar an ngannchuid, fhad is a fhaigheann corparáidí agus creach-chistí cumhacht gan fhreagracht.

Go deimhin, agus géarchéim tithíochta agus costais maireachtála ann, cé is moite de mhionlach beag de dhíograiseoirí, tá fadhbanna níos mó ag formhór na nÉireannach ná a bheith ag smaointiú ar sheachadadh na Gaeilge ó ghlúin go glúin. “You cannot teach a starving man Gaelic,” a dúirt Séamus Ó Conghaile in 1898 – tuairim a thagann le go leor den taighde is déanaí san eolaíocht pholaitiúil faoi idé-eolaíochtaí.

Mar a bheas a fhios ag go leor de léitheoirí Tuairisc, tá polasaí teanga i bhfad níos láidre sa mBreatain Bheag, áit a bhfuil cónaí orm féin. Ach fiú anseo, bhí laghdú i líon na gcainteoirí Breatnaise le sonrú sna torthaí daonáirimh a foilsíodh i mí na Nollag. Dar le Cymeithas yr Iaith Gymraeg, an grúpa a thiomáin an dul chun cinn i gcearta Breatnaise ó bhí na 1960idí ann, nár chóir go mbeadh ionadh ar bith ar dhaoine faoin titim sin ach oiread. Bíodh is go bhfuil 23% de scoileanna na tíre ag múineadh trí Bhreatnais agus go bhfuil clár cúrsaí eiseamláireacha ann d’fhoghlaimeoirí fásta, fhad is atá an stát ag dúnadh séirbhísí riachtanacha i bpobail Bhreatnaise agus ag déanamh neamhaird ar fhadhbanna soch-eacnamaíochta eile, níl seans go mbainfear amach an sprioc de mhilliún cainteoir faoi 2050. Nuair atá fiú líon na gcainteoirí Breatnaise ag titim, ní hionadh é go mbeadh fadhbanna móra againn in Éirinn.

Tá ábhar díomá go leor sna figiúirí nua daonáirimh, gan dabht. Ach tá ábhar dóchais ar fáil dúinn chomh maith – ní hamháin sa mhéadú a tháinig ar líon na gcainteoirí i gCiarraí agus Port Láirge, ach i samplaí ó áiteachaí cosúil le Tír na mBascach, áit a bhfuil infheistíocht ollmhór tar éis cur go mór le láidreacht na teanga. Is fiú dúinn cuimhniú freisin gur féidir le polasaí timpeallachta agus teanga tacú lena chéile, rud atá níos riachtanaí anois ná riamh.

Cé nach raibh sé go hiomlán rathúil, chaith lucht an choilíneachais acmhainní ollmhóra i gcaitheamh na gcéadta bliain ar fheachtas brúidiúil le teanga na coitiantachta in Éirinn a athrú ó Ghaeilge go Béarla. Tógfaidh sé iarracht chomh mór céanna inniu le teanga dhúchais na tíre a chur chun cinn. Ach leis seo a dhéanamh caithfear athrú bunúsach a bheith sa gcaoi a ndéanann an stát polasaí poiblí – cur chuige a rachadh in éadan na treochta nualiobrálaí atá i réim ar fud an domhain le blianta fada anuas. Fúinne uilig ar chás linn an Ghaeilge atá sé le cinntiú go dtarlaíonn an t-athrú radacach seo.

• Léachtóir i Roinn na Breatnaise agus an Léinn Cheiltigh in Ollscoil Aberystwyth é an Dr Ben Ó Ceallaigh, Foilsíodh a leabhar Neoliberalism and Language Shift: Lessons from the Republic of Ireland Post-2008, faoi chlúdach bog le déanaí. Tá sé sásta an PDF a roinnt le duine ar bith atá á iarraidh. Foilsíodh an t-alt thuas ar Tuairisc.ie ar dtús ar an 1ú Meitheamh 2023

Suite ar leithinis idir Dún Garbhán is An Aird Mhóir ar an gcósta d’iarthar Chontae Phort Láirge tá Gaeltacht na nDéise mar cheann de’s na Gaeltachtaí is lú sa tír. 

Mar thearmann beag i gcomhair na canúna áitiúla, Gaelainn na nDéise, canúint a bhí scaipthe thar oirthear chúige Mumhan is beagáinín de chúige Laighean, níl ach dhá pharóiste fós á labhairt, an Rinn agus an Sean-Phobal. Tá tábhacht mhór ag baint leis an nGaeltacht seo ós rud é gurb í an t-aon Ghaeltacht in oirdheisceart na tíre le leanúnachas cultúir a théann leis an gcanúint siar na céadta bliain. 

Cé go bhfuil ár nGaeltachtaí go léir in ainm a bheith (ceaptha a bheith) mar thearmann i gcomhair na teanga is an phobail a labhraíonn í, tá sé soiléir d’an-chuid daoine fé’n am seo nach bhfuil fíor-chosaintí i bhfeidhm do mhuintir na Gaeltachta in aghaidh an ghéarchéim tithíochta is an phróisis uaislithe, an fhadhb is práinní atá ar an gcéad ghlúin eile le Gaelainn ar a gcuid bheola. 

Le blianta beaga anuas is sinne an t-aon cheantar Gaeltachta ina bhfuil úsáid na Gaelainne ag fás, go háirithe i measc iad siúd atá fé 18 mbliana d’aois.

Le 467 gcainteoir laethúla Gaelainne, 0 tithe inacmhainne ar fáil do theaghlaigh ón gceantar agus 94 thigh saoire sa Rinn agus an Sean-Phobal tá sé soiléir go bhfuil an teanga láidir go fóill ach go bhfuil sé millteach deacair ar dhaoine fásta, agus do theaghlaigh óga ach go háirithe, postanna agus tithíocht a fháil sa cheantar. 

Tóg an tigh seo ar fhíor-imeall na Gaeltachta sa Sean-Phobal ar an teorainn leis an gcéad pharóiste eile. Tá sé 14 km ón Rinn, áit ina mbíonn na tithe i bhfad níos costasaí, ach fós féin tá €365,000 air. Murab é seo sampla maith den phróiseas uaislithe agus den ghéarchéim tithíochta inacmhainne sa cheantar níl a fhios agam cá bhféadfaí sampla níos fearr a fháil: 

“Dragonfly cottage is a unique, colourful home situated in the Waterford Gaeltacht. The original structure of this beautiful build was constructed in the 1930s and was extended to what it is today in the 90s. Dragonfly Cottage is light filled and eclectically decorated. It sits sympathetically in its tranquil pastoral surroundings.”

Aistriúchán díreach gan bholscaireacht: is tigh sóisialta é seo le hacra a tógadh don lucht oibre sna 1930dí. Anois mar thigh faoi úinéireacht phríobháideach tá sé ar díol d’éinne ar bith ach tá praghas d’aon tríú de mhilliún air. 

An bhfuil aon rud ar siúl ag pobal na nDéise chun troid ar son tithe inacmhainne do theaghlaigh ón gceantar? 

I bhfocal amháin mar fhreagra dhuit: “Thá”, mar a deirtear sa cheantar seo.

Cé go bhfuil talamh ar fáil sa Rinn ag Údarás na Gaeltachta agus meitheal tithíochta i bhfeidhm le cúpla bliain anuas tá scéal casta is fada ag dul leis: 

Mar chuid den phlean teanga, tá meitheal tithíochta curtha ar bun ag Comhlacht Forbartha na nDéise chun scéim tithíochta inacmhainne a bhunú sa cheantar.

Tá dúshláin mhóra le sárú ag Údarás na Gaeltachta le togra na nDéise a thabhairt chun cinn. Baineann na dúshláin is mó le talamh stáit a dhíol agus maorlathas ó thaobh tithe inacmhainne a chur ar fáil. 

I mí Dheireadh Fómhair anuraidh scríobh Údarás na Gaeltachta chuig Roinn na Gaeltachta ag fiosrú an bhféadfadh siad an talamh sa Roinn a thabhairt ar láimh do chomhlacht forbartha na nDéise. 

Chuir an Roinn rialacha a bhain le talamh stáit a dhíol ar a gcuid súile agus dúirt siad go bhfiosródh siad an cheist leis an Roinn Tithíochta. 

I mí na Samhna d’fhiafraigh an tÚdarás an dtiocfadh leo an talamh a dhíol ar bhealach a bheadh ag teacht le rialacha an stáit, ach nuair a tháinig soiléiriú ó na ranna éagsúla dúradh leo go raibh obair go leor le déanamh sula ndéanfaí aon chinneadh faoi thogra na nDéise. 

Comhairlíodh don Údarás go bhféadfaí rialacha an stáit a bhriseadh dá ndíolfaí an talamh ar phraghas íseal nó dá gcuirfí coinníollacha casta le hiarratais a d’fhágfadh nach n-éireodh ach le dream amháin. 

Dúradh leo go gcaithfí an talamh a thairiscint d’eagraíocht stáit eile ar dtús sula gcuirfí ar an margadh é. Dúradh leis an Údarás go mbeadh orthu plean a aontú le Comhairle Contae Phort Láirge agus go mbeadh an moladh ag brath ar riachtanas tithíochta an cheantair, ar stádas zónála an talaimh agus ar phlean forbartha an chontae.

Sa chás go n-éireodh leis an Údarás an talamh a chur ar an margadh, dúradh leo a chinntiú nach mbeadh an ceannaitheoir ábalta an talamh a dhíol ar aghaidh ag praghas níos airde gan coinníollacha teanna agus a chinntiú nach dtitfeadh an costas ar an stát dá dteipfeadh ar an togra.

I ráiteas dúirt Comhairle Contae Phort Láirge nár pléadh an cheist le hÚdarás na Gaeltachta go fóill. Sin ráite, dúirt siad go n-aithníonn siad go bhfuil fadhb le praghas na dtithe i nGaeltacht na nDéise agus go mbreathnódh siad an féidir tithe a chur ar fáil ar phraghas inacmhainne amach anseo ach an t-airgead a bheith ar fáil ón rialtas.

Deirtear i gclár teilifíse 7 Lá ar TG4 go bhfuil an tÚdarás ag iarraidh teacht ar réiteach leis an nGníomhaireacht Forbartha Talún agus an Roinn Tithíochta.

Tá sé i gceist ag an stát 54,000 teach inacmhainne a thógáil faoin bhliain 2030 ach an éireoidh leo scéim ar leith a chur ar fáil do phobal labhartha na Gaeilge? 

Mar sin, tar éis an maorlathas sin a léamh tá muid thar náis go dtí an áit ina thosnaíomar san alt: tá an dualgas ar an stát amháin díonta a chur thar cheann na ndaoine, sna Gaeltachtaí ach go háirithe. 

Tá súil agam go n-athraíonn cúrsaí tithíochta go mear (go tapúil) anseo sna Déise ach ní bheinn ag breathnú ar Dháil atá lán de thiarnaí talún chun é sin a réiteach.

Braitheann sé go hiomlán ar an spiorad meithle atá ag an bpobal seo agus an méid misnigh atá acu chun troid le heastáit beag a thógáil i gcomhair na dteaghlach áitiúil le Gaelainn.

Alt tábhachtach thíos ó pheann Mhàrtainn Mac A Bhàillidh ar ghéarchéim na tithíochta i nGaeltacht na hAlban a foilsíodh ar an suíomh Bella Caledonia le déanaí. Tá na fórsaí ceannann céanna ag brú aníos ar Ghaeltacht na hÉireann, dár ndóigh. Go bunúsach, caithfear srian a chur ar mhargadh príobháideach na tithíochta nó ní bheidh todhchaí i ndán d’óige na Gaeltachta, bíodh sin in Éirinn nó in Albain:

Tha staing taigheadais dhùthchail ann a tha na fhuadachadh eaconamach den òigridh a thogadh air Gàidhealtachd is sna h-Eileanan. Tha an cruaidh-chàs seo mairbhteach do dh’oidhirpean cànan is cultar na Gàidhlig a ghlèidheadh ann an coimhearsnachdan dùthchail is eileanach, is a’ bagairt cur às dhaibh.  

Chan fhaigh an òigridh no teaghlaichean òga cothrom air taighean air a’ mhargaidh fhosgailte. Chan eil sgeamaichean ‘Cuideachadh gus Ceannach’ aig an Riaghaltas, no ‘a’ Bhanntach Eileanach’ nan cuideachadh, cleachdaidh iad airgead poblach gus taic a chur ri àrdachadh phrìsean, a’ toirt seachad maoineachadh poblach do phrothaid phrìobhaideach. Tha e coltach gu bheil mì-thuigse ann air leathad is farsaingeachd na staing taigheadais. Fhad ’s a tha cruaidh fheum air tuilleadh taigheadais shòisealta agus air prìs reusanta, cha fhreagair sin air an duilgheadas structarach, cha chuidich e proifeiseantaich òga a dhol ann an co-fharpais ri luchd-seilbheachd, ri daoine a leig seachad an dreuchd, ri luchd-ceannach dàrna taighean, gus an taigh aca fhèin a cheannach.

Feumaidh gach taigh a thèid a reic ann an Alba ‘Aithris Taighe’ fhaighinn. Nì suirbhidhear clàraichte an aithris seo a dh’innseas cor agus luach an taighe, agus a bheir Teisteanas Dèanadas Lùthais EPC don taigh. Tha a’ phrìs seo air a meas reusanta stèidhichte air cor an taighe agus na margaidh. Ach tha luach ann an taigh eadar-dhealaichte a rèir dè thachras leis. Ma dh’fheumas tu fuireach ann, chan fhaigh thu airgead air ais air. Mas urrainn dhut a chur a-mach air mhàl ann an sgìre far a bheil turasachd luachmhor, nì thu prothaid shusbainteach air a cheadachas prìs nas àirde.

Tha taighean gan reic air an luach mar àitichean-màil, seach an luach mar àitichean-fuirich. Thèid taighean a reic gu tric air prìs còrr is 30% thairis air luach Aithris Taighe. Gus morgaids fhaighinn air taigh, feumar eàrlas air 5-20% den luach a rèir na h-Aithrise Taighe. Tha taighean gan reic an-dràsta, gu tric neo-fhaicte, do dhaoine is do chompanaidhean aig a bheil an t-airgead a phàigheas còrr is 130% den luach len airgead fhèin.

Cha chuir a bhith a’ togail tuilleadh thaighean an aghaidh a’ mhì-chothroim eaconamaich seo. Feumar a’ mhargaidh a riaghailteachadh.

Mar neach-ceannach, feumaidh airgead a bhith agad airson eàrlas eadar 5% agus 20% de luach an taighe, a rèir an t-suidheachaidh agad agus a’ bhanca. Bidh a’ mhorgaids stèidhichte air luach an taighe mar a chaidh a mheasadh san Aithris Taighe. Ma tha tuarastal math gu leòr agad, gheibh thu morgaids suas gu 95% de phrìs an taighe. Bidh a’ mhorgaids a gheibhear stèidhichte air a’ phrìs anns an Aithris Taighe, chan ann air a’ phrìs reic. Tha fèill mhòr air taighean air a’ Ghàidhealtachd, agus tha turasachd a’ ciallachadh gu bheil taighean màil luachmhor, thèid taighean a reic ’son 120 – 150% de luach Aithris Taighe.

Mar eisimpleir, math dh’fhaodte gun tèid taigh le luach Aithris Taighe air £160,000 a reic airson £208,000, 130% den luach san Aithris Taighe. Dh’fheumte eàrlas air 10%, £16,000. Dh’fheumte £48,000 a bharrachd gus 30% thairis air an Aithris Taighe a phàigheadh. Tha seo a’ ciallachadh gum feumadh £64,000 a bhith agad gus an taigh seo a cheannach. Feumaidh an t-airgead sin a bhith agad, a bharrachd air cosnadh àrd gu leòr a leigeas leat morgaids fhaighinn anns a’ chiad dol a-mach. Le taighean màil cho gann agus cosgail, agus gainnead chosnaidhean matha cuideachd, chan eil cothrom aig daoine òga airgead a shàbhaladh

Tha turasachd, tro sheirbheisean leithid AirBnB, a’ toirt dhachaighean air falbh bho choimhearsnachdan. Tha an àireamh thaighean air màl goirid a’ sìor èirigh, leis an Eilean Sgitheanach an t-àite as miosa ann an Alba a thaobh thaighean màil. Tha timcheall air 1000 taigh air màl goirid, 18.6% de na taighean. A rèir figearan na Comhairle, chan eil ach 4500 dachaigh san Eilean Sgitheanach, le còrr is 10,000 a’ fuireach anns an Eilean. ’S e an t-Eilean Sgitheanach an sgìre as miosa an Alba a thaobh dhachaighean anns am bi daoine a’ fuireach làn ùine, 91.6% air a’ Ghàidhealtachd, 95.9% air feadh Alba, ach 81.4% san Eilean.

Ged a tha cruaidh fheum air barrachd taigheadais shòisealta, tha a’ mhargaidh taigheadais a’ ciallachadh nach fhaigh proifeiseantaich òga, aig a bheil obair mhath, dotairean, nursaichean, tidsearan, ailtirean is innleadairean cothrom air taigh. Chan eil sgeamaichean an Riaghaltais, mar ‘Cuideachadh gus Ceannach’, a’ toirt cothrom dhaibh a dhol an co-fharpais le daoine beartach, is companaidhean turasachd. Aig a’ cheann thall tha na sgeamaichean seo a’ maoineachadh àrdachadh phrìsean le airgead poblach.

Tha coimhearsnachdan feumach air teaghlaichean òga is luchd-obrach. Tha taighean gan reic an-dràsta do dhaoine le airgead a nì airgead asta. ’S e dachaigh do dhaoine a tha a’ fuireach no airson fuireach ann a bu chòir a bhith ann an taigh. Ged a tha turasachd na pàirt chudromach den eaconamaidh, cha bu chòir dhi coimhearsnachd a mhùchadh is a mharbhadh.

Tha cosnaidhean matha gann air a’ Ghàidhealtachd, le tuarastalan meadhanail £1,824 nas ìsle na tha iad an Alba air fad. Tha obraichean aoigheachd gu tric sealach is ràitheil. Tha 13% de mhuinntir an Eilein Sgitheanaich ag obair ann an aoigheachd an taca ri 6.3% aig ìre nàiseanta. Tha 64.4% de dhaoine ag obair ann an aoigheachd a’ cosnadh nas lugha na tuarastal bith-beò. ’S i aoigheachd as ìsle a thaobh pàigheadh an Alba, £8.72 gach uair, fo thuarastal bith-beò. Tha 6.8% de mhuinntir an Eilein an sàs ann an àiteachas is iasgach an taca ri 2% gu nàiseanta.

Cuir ris a seo gu bheil cosgaisean bith-beò nas àirde ann an sgìrean dùthchail. Pàighidh daoine barrachd air màl, biadh, dealan, teasachadh, connadh, agus cosgaisean lìbhrigidh. Chan eil còmhdhail phoblach ro mhath, agus feumaidh daoine siubhal astar mòr, anns na càraichean aca fhèin, gus seirbheisean a chleachdadh. Tha seirbheisean slàinte agus cùraim, gailearaidhean, taighean-tasgaidh, tachartasan spòrs is cultarach uile nas dorra faighinn thuca ach air am pàigheadh tro chìsean. Tha bun-structar dùthchail agus neo-ionannachd eaconamach a’ peanasachadh òigridh air a’ Ghàidhealtachd. ’S e fuadach eaconamach leantainneach a tha seo.

Cuid de na cosgaisean a bharrachd ro mhuinntir na Gàidhealtachd:

+£1,000 gach bliadhna air teasachadh

*Tomhas aig Comann Taigheadais Loch Aillse is An Eilein Sgitheanaich *mus deach prìsean àrdachadh o chionn ghoirid*

+£3,456 gach bliadhna air mhàl

*Màl meadhanail ann an Alba £628pm / ach An t-Eilean Sgitheanach £916pm

+£1,040 gach bliadhna air biadh

*Tomhas tuairmseach £20 gach seachdain air biadh dachaighe

-£1,824 fo thuarastal meadhanail ann an Alba *

+£7,320 nas miosa dheth gach bliadhna

*Tuarastal meadhanail an Alba £25,296, no £527 san t-seachdain, air a’ Ghàidhealtachd £23,472, no £489 san t-seachdain. Tuarastal stèidhichte air 48 seachdain sa bhliadhna. Faic aithris HIE.

Iomraidhean:

https://www.highland.gov.uk/downloads/file/11092/profiles_for_council_wards

https://www.airdna.co/vacation-rental-data/app/gb/scotland/highland/skye/overview

https://www.gov.scot/publications/research-impact-short-term-lets-communities-scotland/

https://www.gov.scot/publications/short-term-lets/

https://www.hie.co.uk/media/3048/occupationalplussegregationplusinplustheplushiplus-plusareaplusreportsplus-plushighlandplus-a2750664.pdf

https://digitalpublications.parliament.scot/ResearchBriefings/Report/2021/2/19/32a8c620-b227-4951-b642-44fe823009d1#43d4dae3-ac86-444b-8354-9a6dea331e3d.dita

https://digitalpublications.parliament.scot/ResearchBriefings/Report/2021/2/19/32a8c620-b227-4951-b642-44fe823009d1#ccad163f-8dcf-4e23-b36e-617e3053dd32.dita

https://www.gov.scot/binaries/content/documents/govscot/publications/statistics/2018/11/summary-of-earnings-statistics-2018/documents/annual-survey-of-hours-and-earnings-2018-slides/annual-survey-of-hours-and-earnings-2018-slides/govscot%3Adocument/ASHE-slides-2018.pdf

https://www.gov.scot/binaries/content/documents/govscot/publications/strategy-plan/2016/10/action-plan-deliver-affordable-warmth-rural-scotland-proposed-scottish-rural/documents/00508122-pdf/00508122-pdf/govscot%3Adocument/00508122.pdf

https://www.scotsman.com/business/how-much-does-it-cost-live-scottish-island-1475888

D’ardaigh praghas na dtithe agus na n-árasán sna Sé Chontae Fichead 14.4% le linn 2021. Agus sa chéad ráithe den bhliain 2022 d’ardaigh siad ar ráta de thart ar 8%. An leithscéal a bhí ag an rialtas de bharr an bhoilscithe seo trátha na paindéime ná gur chuir an dianghlasáil moill ar an ráta go bhféadfadh tógálaithe dul i mbun oibre le linn 2020.

An teachtaireacht a bhí ann ná go dtiocfadh plateau ar an mboilsciú nuair a thosódh na crainn tógála ag corraí arís agus nuair a bheadh na sluaite den lucht tógála ar ais ar na suíomhanna.

Tugadh cead pleanála do bheagnach 43,000 aonad tithíochta le linn 2021. Rinne an tAire Tithíochta, Darragh O’Brien, lainseáil ar a phlean Homes for All i bhfómhar na bliana céanna. D’fhógair sé go dtógfaí thart ar 30,000 tithe nua in aghaidh na bliana agus go sásódh sé sin “an t-éileamh”

Mar sin, agus na tithe uilig seo á dtógáil le linn 2021, agus tuilleadh cinn á dtógáil i gcéad ráithe na bliana seo (níl figiúirí ar fáil go dtí seo, go bhfios dom), cén fáth go bhfuil ardú leanúnach ar phraghas na dtithe, ardú as cuimse?

Ar an gcéad dul síos, meastar go bhfuil thart ar leathmhilliúin duine sa stát gan dídean cheart – 500,000 duine. Áirítear na bochtáin a fhulaingíonn ar shráideanna cathracha agus bailte an stáit san fhigiúr sin, thart ar 10,000 duine. Ach, tá 490,000 duine eile atá ag maireachtáil i dtithe ar cíos gan aon chinnteacht ag baint leo, nó tá siad fásta agus iad sna fichidí agus tríochaidí agus iad fós sa bhaile. Le linn na paindéime d’éirigh le sciar maith de na daoine sin airgead iarlais tí a shábháil, rud a chruthaigh éileamh ollmhór ar an líon beag de thithe atá ar díol sa mhargadh.

Ach ní hé sin iomlán an scéil. As na tithe nua a tugadh cead pleanála dóibh le linn 2021 beidh an tromlach á ndíol isteach sa mhargadh príobháideach. Cruthaíonn sin dhá fhadhb – cuireann sé leis an mbáiní atá sa mhargadh cheana agus tugann sin an deis do na forbróirí an praghas a ardú, agus, an tarna rud ná go dtugtar deis do na creach-chistí na haonaid a alpadh suas.

Mar a thuairisc alt san Irish Times an mhí seo caite, tugadh cead pleanála do 26,000 árasáin agus mar a bhaineann sé leis an bhfigiúir sin “nearly 19,000 of these permissions were earmarked for Dublin, where foreign investors have flooded into the capital’s private rented sector market to avail of comparatively strong returns”.

Fiú ag leibhéal na gComhairlí Contae nuair a thógtar eastát nó bloc árasán nua bíonn céatadán i bhfad ró-íseal ag dul mar thithíocht sóisialta agus slogtar go leor de na haonaid – fiú cinn a tógadh ar thalamh poiblí! – ar ais isteach sa mhargadh príobháideach, rud a chuireann na praghsanna in airde arís. 

I mbeagán focal, níl fáil ag an ngnáthdhuine ar na tithe atá á dtógáil. Tá an soláthar tithíochta á choimeád ag leibhéal an-íseal ag an rialtas agus é i lámha na bhforbróirí agus na gcreach-chistí.

Is dual dóibhsean an soláthar a choimeád íseal, mar is féidir leo praghsanna áiféiseacha a ghearradh ar thithe – agus is féidir linn an rud céanna a rá faoi na gníomhairí eastáit, na tiarnaí talún, na dlíodóirí agus gach éinne atá ag baint brabúis ón gcóras ainnise seo.

Caithfear an bhéim i soláthar tithíochta a bhaint ó na forbróirí príobháideacha agus dualgas a chur ar an stát an fhadhb a réiteach. Tá sé chomh lom agus chomh simplí leis sin. Is léir don dall anois (bhuel, seachas lucht Fhianna Fáil, Fhine Gael agus na nGlasach) go bhfuil teipthe go hiomlán ar an margadh príobháideach tithe a sholáthar do shaoránaigh. Tá glúin daoine óga ag fanacht ar athrú éigin teacht.

Táthar ag súil go dtiocfaidh an t-athrú sin ó Shinn Féin, atá anois go bunúsach faoi réir mar an gcéad rialtas eile. Ach, má dhéantar scagadh ar pholasaí tithíochta Shinn Féin, ní ann don ghníomh radacach atá de dhíth chun cumhacht an mhargaidh phríobháidigh a bhriseadh. Tá an modh soláthair mar an gcéanna – go mbeimis ag brath ar na forbróirí – cé go bhfuil 10,000 tithe níos mó á ngeallúint.

D’fhéadfaí a rá fiú, ó thaobh na staire de, nach bhfuil plean Shinn Féin chomh radacach is a bhí plean Fhianna Fáil sna caogaidí mar shampla nuair a tógadh na deicheanna de mhílte de thithe poiblí i mbruachbhailte Bhaile Átha Cliath agus cuireadh deireadh, nach mór, le géarchéim tithíochta na linne sin.

Tá dualgas ar dhaoine – daoine óga ach go háirithe – a bheith ag éileamh agus gníomhú ar son na tithíochta poiblí ón mbun aníos. Is é sin go n-éileoidís go mbeadh comhlacht stáit i mbun tógáil tithe (rud a chruthódh na mílte post) agus go bhfanfadh na tithe sin i seilbh an stáit go buan nuair a thógfar iad, rud a bhainfeadh an chumhacht ó na forbróirí agus na tiarnaí talún.

D’fhéadfaí na hoibrithe céanna a chur ag obair ar na mílte tithe tréigthe sa chóras chomh maith. Ach caithfear dúshlán “cearta sealúchais” lucht an rachmais a thabhairt ar dtús.

Bearta móra radacacha atá de dhíth, seachas sop in áit na scuaibe. Níl aon bhealach eile as an tsáinn ina bhfuil an leathmhilliún duine gan dídean a luadh cheana, mar is léir ón stair.

Agus muintir na hEorpa ag breathnú ar an chogadh san Úcráin le beagnach coicís anuas, ní mór ár machnamh a dhéanamh ar ‘shaoradh’. Ní hamháin saoradh phobal na hÚcráine ó ionradh na Rúise, ach saoradh an chine dhaonna i gcoitinne chomh maith – déanta na fírinne, ní féidir an dá rud a scaradh óna chéile. 

Siar sna 1970í, bunaíodh an Combahee River Collective i mBostún, eagraíocht dhubh, leispiach, fheimineach agus shóisialach a d’aithin nár fhreastail gluaiseacht an fheimineachais (bháin) agus gluaiseacht na gceart sibhialta (ina raibh ceannas ag fir) ar a riachtanais féin. 

‘Tugaimid faoi deara,’ a scríobh siad ina ráiteas oifigiúil, ‘gur gá córais pholaitíochta-eacnamaíochta an chaipitleachais, an impiriúlachais agus na patrarcachta a scriosadh chun a bheith in ann na daoine uilig atá faoi chois a shaoradh.’ 

Leanadh ar aghaidh, ‘Dá mbeadh mná dubha saor, chiallódh sé go mbeadh gach duine eile saor, toisc go n-éileodh ár saoirse léirscrios gach córais leatroim.’

Is iomaí is féidir linn a fhoghlaim ón léargas sin agus sinn ag iomrascáil leis an iliomad saghas leatroim ar fud an domhain. Ní féidir linn a bheith caoch ar fhadhbanna agus ar choimhlint atá ag tarlú i bhfad uainn, gan aird a thabhairt ach ar dheacrachtaí na hEorpa. 

Ní mór seasamh leis na daoine is leochailí ar leibhéal idirnáisiúnta, pé áit a bhfuil siad, agus troid ar a son go gníomhach mura bhfuil muid ag iarraidh cogadh a fheiceáil ar leac ár ndorais féin. 

Ní mór dúinn fosta cuimhneamh go mbíonn gach coimhlint casta agus go bhfuil muid uilig fite fuaite lena chéile. Tá féiniúlachtaí trasnacha ag gach duine againn, agus is trí dhlúthpháirtíocht leis na daoine is mó atá ar lagchuidiú gur féidir linn fanacht dílis dár bprionsabail féin. 

Anois tá cogadh á fearadh ar an Úcráin ag Putin, faisistí nach bhfuil tacaíocht roinnt mhaith dá phobal féin aige, agus ní mór troid i gcoinne an fhoréigin sin. 

Ach ná déanaimis dearmad nach bhfuil cúrsaí dubh agus bán riamh, go bhfuil córais leatroim eile i bhfeidhm chomh maith, agus in am na géarchéime is minic a dhéantar na córais sin a athchruthú. 

Tá sé le feiceáil go bhfuil deacrachtaí ag daoine áirithe éalú ón Úcráin faoi láthair mar gheall ar dhath a gcraicinn nó a bpas. Is dócha nach bhfuil sé d’acmhainn ag na daoine is boichte sa tír fiú iarracht a dhéanamh éalú ón chogadh. 

Agus tá a fhios againn nach mbíonn daoine aiteacha sábháilte, cibé áit a bhfuil siad. Baineann an faisisteachas leas as díchobhsú an phobail, agus dá bhrí sin ní mór leanúint ar aghaidh ag seasamh i gcoinne gach cineáil éagothroime (san Úcráin, sa Rúis agus ar fud na cruinne) agus sinn ag seasamh taobh le pobal na hÚcráine i gcoinne an fhaisisteachais agus an impiriúlachais. 

Ná déanaimis dearmad ar an Phalaistín, Éimin, na hUigiúraigh, na Róihinsí. Ná déanaimis dearmad tacú leis na pobail uilig a fhulaingíonn go dtí inniu faoi choilíneachas agus impiriúlachas na hEorpa. 

I bhfocail an Combahee River Collective, is trína saoirse féin a ndéanaimis gach córais leatroim a scriosadh.

le Tadhg Mac Eoghain