Tá díospóireacht mhór ag titim amach le déanaí maidir le “Cealú an Teaghlaigh” mar sprioc polaitíochta. Ach cad go díreach atá i gceist leis an mana sin? 

Is as an ngluaiseacht feimineach a d’eascair sé, agus maíonn lucht tacaíochta na sprice sin gurb í institiúid patrarcach an teaghlaigh núicléach ceann des na bunchúiseanna is mó le go leor des na deacrachtaí atá inár sochaí. 

Tagann an mana “Cuir Deireadh leis an Teaghlach” ó smaointí teoiricithe Marxacha agus feimineacha ar nós Silvia Federica, a chum an t-éileamh cáiliúil “Pá le haghaidh Obair Tí” siar sna seachtóidí. 

Is éard atá i gceist leis an dtéarma “An Teaghlach Núicléach” ná an bhuníomhá a shamhlaítear d’fhormhór againn nuair a chloiseann muid an focal “clann” nó “teaghlach” – athair, máthair agus páistí. Ní áirítear sa mhúnla seo na seantuismitheoirí, uncail, aintíní, col ceathracha ná aon eagrúcháin clainne nach leanann gnáthnósanna heitrighnéasacha na buníomhá sin. 

Clann de dhaoine geala lonnaithe i dteach leathscoite i mbruachbhaile éigin, le 2.5 páistí, an t-athair ag obair agus an mháthair ag ullmhú a chuid béilí, a shamhlaítear de ghnáth. Tá an íomhá seo tagtha chugainn ó scannáin agus na meáin chumarsáide, cé nach mar sin ar chor ar bith a tógadh cuid mhór againn.

Is éard a léirigh Federici agus a comrádaithe ná go bhfuil insititiúid na clainne núicléiche mar chuid lárnach d’athghiniúint shóisialta an chórais chaipitlíoch. 

Is sa bhaile agus faoi chúram na mban de ghnáth a thógtar agus a chotaítear fir oibre na dtionscal caipitlíoch. Beathaítear iad, freastalaítear ar a gcuid riachtanas ar fad, tugtar dóibh tar éis an lá oibre, soláthraítear bia agus leaba agus éadaí glana dóibh, tugtar aire dóibh nuair atá siad tinn, gortaithe nó imithe in aois, agus sin uilig gan luach saothair ar bith ó lucht an rachmais – obair saor in aisce ar son an chórais chaipitlíoch, mar dhea. 

Is bunchloch lárnach d’athghiniúint an chórais chaipitlíoch féin mar sin í an chlann – murach an obair chúraim sin, ní bheadh lucht oibre ann don chóras.

Ach níorbh í Federici an chéad teoiriceoir riamh le deireadh an teaghlaigh núicléach a mholadh mar sprioc pholaitiúil. Mhol Marx é fhéin cealú na clainne san Fhorógra Cummanach: 

“Céard air a bhfuil teaghlach an lae inniu, an teaghlach buirgéiseach, bunaithe? Ar chaipiteal, ar leas príobháideach … Imeoidh an chlann le sruth le himeacht chaipitil.”

Níorbh é Marx an t-aon teoiriceoir de chuid an luath-Cummanachais a leag síos a chuid smaointí ar an gceist seo. Ina leabhar ‘Bunús an Teaghlaigh, an tSealúchais Príobháideach, agus an Stáit’ rinne a chomrádaí Friedrich Engels cur síos ar an nasc idir teacht chun cinn an teaghlaigh mhonagamaigh – agus an cos ar bolg a rinneadh ar mná ann – agus an stát chaipitlíoch. “Sa teaghlach”, dúirt sé, “is é an fear an buirgéiseach, is í an bhean a bhíonn in áit na prólatáireachta.”

Cuirtear i leith na clainne mar institiúid shóisialta chomh maith gurb ann a tharlaíonn cuid mhór den fhoréigean agus mí-úsáid ghnéis in aghaidh ban agus páistí sa tsochaí seo. 

In ainneoin sin, tá brú nach beag ar dhaoine óga páirtí a lorg agus socrú síos leo ar chúiseanna airgeadais seachas cúiseanna rómánsúla – tá sé i bhfad níos deacra do dhaoine aonair morgáiste a fháil, ar an gcéad dul síos. Chomh maith le sin, tá sé an-deacair ar fad do dhaoine éalú ó chaidreamh mí-úsáide ar na cúiseanna díreach céanna, nuair atá baol ann go mbeidh siad gan dídean. 

Ag an am céanna, déantar beag is fiú d’aon eagrúchán clainne eile nach gcloíonn leis an múnla atá leagtha amach ag na rialacha a bhaineann leis an dteaghlach núicléach – tuismitheoirí aonair, mná gan leanaí, lánúineacha aeracha, gaoil neamhmhonogamacha agus samplaí eile nach iad. 

Ó aimsir Alexandra Kollontai i luathbhlianta an Aontais Shóivéadaigh ar aghaidh, b’éileamh lárnach de chuid na gluaiseachta feiminí é, ní hamháin go ndéanfadh fir an oiread oibre laistigh den teaghlach is a dhéanann mná, ach go gcruthófaí líonra leathan seirbhísí tacaíochta ar bhonn phobail, lasmuigh den teach. 

Bhainfeadh a leithéad de ghreasán seirbhísí pobail go mór den bhrú ar mhná ó thaobh obair chúraim de, agus bhainfí an obair sin amach ón dteach agus ón dteaghlach núicléach dá bharr. 

D’éiligh Kollantai agus na feiminigh a tháinig ina diaidh naíonra náisiúnaithe, cistineacha pobail, agus seirbhísí comharsanachta níocháin. An sprioc a bhí leis na scéimeanna sin ná ualach an obair chúraim a bhaint ó mhná, le spás a thabhairt dóibh páirt a ghlacadh i saol polaitiúil, sóisialta agus eacnamaíoch an phobail.

Chuige sin, ba ghá an teaghlach a chealú mar aonad geilleagrach a dhéanann cos ar bolg ar mhná agus orthu siúd atá difriúil. 

In aimsir seo na déine agus an nualiobrálachais, tá níos mó seachas níos lú ag brath ar an dteaghlach núicléach, áfach. Le ciorruithe ar sheirbhísí pobail ar a raibh daoine, idir óg agus aosta, ag brath, tá breis brú ar an dteaghlach, agus ar mhná ach go háirithe, na bearnaí sin a líonadh.

Cás na Gaeilge 

Ach más fíor sin uilig, agus más fíor gur gá an chlann a scriosadh mar institiúid geilleagrach chun cothrom na féinne a bhaint amach do gach éinne, an bhfuil baint ar bith aige sin le cás na Gaeilge? 

Nuair a labhraítear faoi sheachadadh idirghlúine na Gaeilge, is ar bonn clainne a shamhlaítear an próiséas sin go minic. 

I measc na staitisticí a thagann chugainn ón tsochtheangeolaíocht, feictear go mbíonn tionchar níos mó ag teanga na máthar ná an athar ar an ndóchúlacht go labhróidh na páistí Gaeilge. 

Más Gaeilge a labhraíonn an mháthair, is mó seans go mbeidh an teanga ag na leanaí, beag beann ar theanga an athar. Léamh amháin air seo ná an tábhacht a imríonn an teaghlach núicléach i seachadadh idirghlúine na “máthairtheanga”. Léamh eile air, dar ndóigh, ná nach amháin go dtiteann an dualgas ar mhná go minic formhór an obair tí – aire a thabhairt do na páistí ach go háirithe – a dhéanamh, ach go bhfuil todhchaí iomlán na Gaeilge ag brath orthu chomh maith.

Ach i sochaí atá go hiomlán dírithe ar an mBéarla, is dúshlán ollmhór agus beagnach dodhéanta é d’fhormhór theaghlach na tíre seo – teaghlaigh ina bhfuil Gaeilge líofa ag na tuismitheoirí ina measc – leanaí a thógáil le Gaeilge. 

Is gá a bheith i do “ghníomhaí teanga” agus “a bheith de shíoraí ag faire amach” le tabhairt faoin dúshlán sin, dar le Peadar Mac Fhlannchadha, ina aiste ar an gceist céanna, An Tuismitheoir mar ghníomhaí. 

Tá na staitisticí is déanaí ó thaighde eagraíocht amháin, Tuismitheoirí na Gaeltachta, duairc go maith maidir le héifeacht na stráitéise seo chun an Ghaeilge a thabhairt slán – níl ach 23% de theaghlaigh Ghaeltachta ag tógáil a gcuid páistí le Gaeilge. 

Mar is léir, is gá dúinn seachadadh idirghlúine na Gaeilge a thuiscint i gcomhthéacas an phobail, ní mar rud atá teoranta d’obair teaghlaigh aonaracha. Is próiséas é a tharlaíonn, ní sa mionaonad clainne amháin, ach ar bonn phobail? 

Más ea, is ar na líonraí pobail uile a thugann tacaíocht don nglúin úr agus iad ag teacht aníos ar gá dúinn ár n-iarrachtaí a dhíriú, agus gan todhchaí na Gaeilge a fhágáil ar theaghlaigh bheaga aonaracha agus imeallacha. 

Sa Ghaeltacht, agus san iar-Ghaeltacht tráth, ba theanga phobail agus ní teanga clainne amháin í an Ghaeilge, agus is sa phobal a tharla an t-aistriú ó ghlúin go glúin. 

Sa lá atá inniu ann, mar a léiríonn an Dunbarrach ina leabhar nua, Síolta: pobail Ghaeilge úra agus na daoine a thóg iad, cé go leagann sé fhéin an-bhéim ar thábhacht na clainne don teanga, is i measc dlúthgreasán atá lonnaithe i bpobail áitiúla faoi leith is mó ar féidir borradh agus neartú na Gaeilge a thabhairt faoi deara, agus ní i measc teaghlaigh aonaracha amháin. 

Ní sin le rá nach bhfuil tábhacht as cuimse leis na teaghlaigh atá ag tógáil a gcuid páistí le Gaeilge in ainneoin bhrú millteanach an Bhéarla, agus nach eiseamláir dúinn iad ar fad. 

Is éard atá le rá ná gur snámh in aghaidh easa atá i gceist d’uireasa an bhonneagair phobail atá de dhíth chun an teanga a chur ar aghaidh ó ghlúin go glúin. 

Más ar iarrachtaí teaghlaigh agus tuismitheoirí amháin atá todhchaí na Gaeilge ag brath, fágfar brú ollmhór ar na tuismitheoirí céanna. Ní hamháin sin, áfach, ach fágfar na Gaeil eile uile sa phobal mór, idir seanóirí, daoine aonair agus daoine gan leanaí, go hiomlán ar lár ón stréachailt chun an teanga a thabhairt ar aghaidh chuig an chéad ghlúin eile, is cuma cén bá atá acu don teanga, nó cén cumas agus saineolas agus taithí saoil atá acu maidir léi. 

Agus fágfar ar lár chomh maith na páistí agus daoine óga fud fad na tíre atá ag fás aníos i dteaghlach gan Gaeilge – ach go háirithe páistí óga sa Ghaeltacht a d’fhéadfadh a bheith mar chuid de shlabhra neamhbriste idirghlúine na Gaeilge bíodh is nach bhfuil Gaeilge ag a dtuistí.

Is gá greasán leathan seirbhísí tacaíochta pobail a chur ar fáil chun cuidiú le pobail Ghaeltachta an seachadadh idirghlúine teanga sin a chur i gcrích ar bhonn phobail. B’fhéidir, ar an dóigh sin, gur féidir leis an bpobal i gcoitinne, agus ní tuismitheoirí amháin, a bheith páirteach i slánú na teanga agus i seachadadh na Gaeilge ó ghlúin go glúin. 

Faraor géarr, áfach, tá go leor de bhonneagar sóisialta na Gaeltachta ídithe go mór le blianta fada anuas, mar thoradh díreach ar na gearchéimeanna dífhostaíochta agus tithíochta agus ar chiorruithe an rialtais. 

Sa léamh seo ar an scéal, d’fhéadfaí a mhaíomh gur cinneadh d’aonghnó de chuid na n-údarás é gearradh siar ar sheirbhísí tacaíochta na Gaeltachta, agus ina leaba sin fás nó bás na Gaeilge a fhágáil faoi theaghlaigh aonair. 

Gan an gréasán tacaíochta sin, gan Gaeilge á labhairt ag comharsana agus cairde, ní bheidh sna teaghlaigh atá ag tógáil clainne le Gaeilge ach eisceachtaí imeallacha. 

Tá gá, mar a d’éiligh leithéidí Federici agus Kollontai, le réimse leathan seirbhísí pobail le dualgais athghiniúint shóisialta na sochaí a bhaint ón dteaghlach núicléach. 

Ar an ábhar céanna mar sin, agus ag tógáil ar iarrachtaí pobail fud fad na tíre, an féidir greasán leathan pobail a aththógáil le tacú leis an aos óg agus leo siúd atá ag tógáil páistí le Gaeilge. Ní ar theaghlaigh núicléacha amháin ar féidir an dualgas maidir le athghiniúint phobail teanga na Gaeilge a fhágáil.

Tá neart cainte faoin athrú aeráide le roinnt seachtainí anuas de thoradh na comhdhála a bhí ar siúil i nGlaschú. Comhdháil bhliantúil dhomhanda na Náisiún Aontaithe, nó COP (Committee of the Parties) a bhí i gceist, agus ba é seo an 26ú ceann ó tháinig a leithéid ar an bhfód.

Leag lucht eagraithe na comhdhála béim ar leith ar ócáid na bliana seo ar chúpla cúis.

Ar an gcéad dul síos, dúradar go raibh tábhacht ar leith ag na comhdhálacha seo ó tharla iad ag teacht sna sála ar Chomhaontú Pháras 2015 – b’shin é an chéad uair a d’aontaigh gach stát ar domhan gur ghá díriú ar an téamh domhanda a laghdú faoi bhun 2 chéim Celsius agus gur chóir oibriú ina threo sin agus airgead a sholáthar lena aghaidh.

Sa mhullach air sin, tá tuiscint fhorleathan ann anois – bíodh sin sna meáin, i measc eolaithe nó i measc lucht na cumhachta – go mbeidh na deich mbliana amach romhainn cinniúnach.

Mura dtagann maolú ar an téamh domhanda faoi 2030, beidh sé dodhéanta é a fháil ar ais faoi bhun an 1.5 céim Celsius is gá a shroicheadh chun scrios gach rud beo ar thalamh an domhain a sheachaint.

Ach laistigh d’achar cúig lá bhí an chomhdháil á cáineadh ag gníomhairí óga aeráide amhail Greta Thunberg ón tSualainn agus Vanessa Nakate ó Uganda.

Ag tarraingt na gcos i dtaobh coimitmintí cearta a thabhairt agus caint san aer, sin an méid a tháinig ó lucht na cumhachta istigh dar leis an mbeirt bhan agus iad amuigh ar shráideanna Ghlaschú ag agóidíocht.

Ba léir go luath sa chomhdháil nach ndéanfaí beart de réir briathair. Agus cén fáth a ndéanfaí? Má tá laghdú le teacht ar na hastaíochtaí carbóin, ar an dífhoraoisiú agus ar an dianfheirmeoireacht, beidh athrú córais de dhíth.

Ní éireoidh le lucht polaitiúil an domhain srian a chur leis na próisis sin, fiú más spéis leo an sprioc a chur i gcrích, mar gur dlúthchuid iad den chóras eacnamaíochta ina maireann muid – an caipitleachas.

Ón am a d’fhorbair an caipitleachas san Eoraip i lár na meánaoiseanna tá sé ina dhlúthchuid de phróiseas an choilínithe. Is é sin le rá gur scaip córas an tsealúchais phríobháidigh, an córas baincéireachta agus an córas margaíochta amach ón Eoraip go dtí na ‘margaí nua’, mar a glaodh orthu, is é sin Meiriceá Thuaidh agus Theas.

I gcaitheamh an ama chéanna bhí tailte sna ‘máthairthíortha’, amhail Sasana – tailte a bhíodh i seilbh an phobail ar feadh na gcéadta bliain – á ndúnadh agus á ngoid ag na tiarnaí talún chun go mbeidís in ann brabús a bhaint astu.

In Éirinn, tharla sé seo thart faoin tréimhse chéanna agus glaodh na Plandálacha ar an bpróiseas.

Saintréith amháin den chóras caipitleach, mar sin, ná go gcaithfidh sé scaipeadh isteach i ‘margaí nua’ nó margaí a chruthú ar bhealach éigin.

I mbeagán focal, caithfidh an córas an t-uasmhéid brabúis a lorg de shíor.

Fágann sin go bhfuil ceannairí COP-26 i ngreim an dá bhruach, fiú más ceannairí ‘forásacha’ iad, óir ní féidir leo domhan a shamhlú gan an síorfhás eacnamaíochta mar bhunchloch ann.

Cloistear é go mion minic sna meáin agus sa mhír ghnó ag deireadh gach cláir nuachta. “Tá an geilleagar le fás arís i mbliana ag ráta 4%”, nó cibé faoin gcéad. Tá ráta an fháis sin bunaithe ar leas a bhaint as acmhainní teoranta an domhain.

Tá contrárthacht agus lúb ar lár i gcroílár an chórais chaipitligh.

Dár ndóigh caithfear bia agus seirbhísí a chur ar fáil don chine daonna agus beidh geilleagair mar chuid de sin. Mar sin féin, is í úinéireacht an gheilleagair an phríomhcheist.

Má fhanann na modhanna táirgeachta (na monarchana, na hinnill, na meaisíní déantúsaíochta, na hionaid sonraí) i seilbh lucht an rachmais, bainfear leas astú chun córas an bhrabúis gan srian a chur chun cinn de shíor.

Is mithid don phobal seilbh a ghlacadh ar na láithreacha oibre agus iad a stiúradh chun maitheas an chine dhaonna seachas chun maitheas chuntais bhainc Jeff Bezos, Mark Zuckerberg ná Elon Musk.

Bíonn neart cainte le cloisteáil ar an ‘Aistriú Cóir’, is é sin nach mbeadh an gnáthoibrí thíos leis de bharr na n-athruithe atá le teacht san eacnamaíocht agus sa chóras iompair.

Ach sin go díreach atá beartaithe ag rialtais an domhain – ceann na Sé Chontae Fichead ina measc.

Gearrfar cáin charbóin ar an ngnáthdhuine chun iad a bhrú i dtreo na gcarranna leictreacha agus níl aon chaint ar athdháileadh a dhéanamh ar acmhainn lucht an racmhais chun córas iompair phoiblí a thógáil.

Go deimhin, fógraíodh le cúpla lá anuas nach dtógfar an MetroLink i mBaile Átha Cliath go dtí i bhfad i ndiaidh 2030 “ceal acmhainní”. Amuigh faoin tuath tá slad á dhéanamh ar chóras iompair Bus Éireann, arís “ceal acmhainní”.

Tá an t-iarthuaisceart – Doire agus Tír Chonaill – go fóill gan córas traenach. Deir tráchtairí áirithe go raibh ag éirí níos fearr leis an réigiún sin ó thaobh an chórais iompair de faoi réimeas na himpireachta.

Mar gheall go bhfuil stráitéis na nGlasach agus Eamon Ryan dírithe go hiomlán ar athruithe an duine aonair agus cáin charbóin a bhrú ar dhaoine atá cheana féin ar an ngannchuid seachas ar an athrú córasach atá de dhíth, tá damáiste as cuimse déanta do chúis na timpeallachta sa stát le blianta beaga anuas.

Tuar dóchais amháin is ea an t-athrú tuisceana atá ag teacht ar ghníomhairí aeráide ar fud an domhain. Mar is iondúil, tá sciar den ghnáthphobal chun cinn ar lucht na cumhachta agus tuiscint ann anois nach réiteofar mórcheist na haeráide laistigh de chóras an bhrabúis.

Tá dúshlán ollmhór roimh an chine daonna i láthair na huaire chun ceist an athraithe aeráide a réiteach. Ach níl leigheas na ceiste le fáil sa sop in áit na scuaibe a léirigh lucht na cumhachta ag COP-26.

Straitéis thábhachtach a bhaineann le cur chun cinn na Gaeilge ná go mbeadh téarmaíocht sa teanga a oirfeadh do gach duine .i. go mbeadh gach duine in ann iad féin a chur in iúl sa teanga, beag beann ar a bhféiniúlacht – féiniúlachtaí inscne agus claontaí gnéis san áireamh. 

Tá saol breá beomhar ag pobal aiteach na Gaeilge sa lá atá inniu ann. Bíonn ciorcail chomhrá agus imeachtaí ealaíne á reáchtáil trí mheán na Gaeilge i measc an phobail aitigh, tá foclóir téarmaíochta LADTA+ againn agus tá scéalta ár bpobal le fáil fud fad litríocht na Gaeilge nua-aoisí.

Ach níorbh amhlaidh a bhí cúrsaí i gcónaí. Fágadh an pobal aiteach amach as saol na Gaeilge go dtí le gairid. Le fada an lá, mhothaigh (agus mothaíonn fós) cuid mhór daoine gur gá rogha a dhéanamh idir a bhféiniúlacht mar Ghaeilgeoir agus a bhféiniúlacht mar dhuine aiteach.

D’fhulaing a lán daoine aiteacha leithcheal i measc lucht labhartha na Gaeilge agus is minic nár cuireadh fáilte roimh an Ghaeilge i spásanna LADTA+ ach oiread. 

Ba é an toradh air sin ná deighilt láidir idir an aiteacht agus an Gaelachas. Tá sin ag athrú anois le blianta beaga anuas, ach tá neart oibre le déanamh fós chun an Ghaeilge a dhéanamh chomh hionchuimsitheach agus is gá sa tsochaí atá againn inniu.

Ós rud é gur múnlaíodh forbairt na Gaeilge nua-aoisí tríd an chóras oideachais agus toisc go raibh ról lárnach ag an eaglais sa chóras chéanna, ní bhíonn an deis chéanna ag daoine aiteacha foghlaim faoina bhféiniúlachtaí trí mheán na Gaeilge mar a bhíonn acu i mBéarla. 

Is minic fiú nach mbíonn focail mheasúla ag Gaeilgeoirí LADTA+ chun labhairt fúthu féin as a dteanga féin. 

Mar a léiríonn J. Woods san alt ‘Aithníonn queeróg queeróg eile’, ó bunaíodh na Sé Chontae Fichead, chuir an stát agus an eaglais gnéithe coimeádacha agus Caitliceachas na Gaeilge chun cinn trí chinsireacht a dhéanamh ar théacsanna agus ar fhoclóirí na Gaeilge. 

Fuair siad a lán cumhachta tríd an smacht a bhí acu ar an fhoclóireacht agus tá toradh a gcuid oibre fós le feiceáil i ndearcadh an ghnáthdhuine i leith na Gaeilge inniu: “cén bhaint a d’fhéadfaí a bheith ag an Ghaeilge le cúrsaí aeracha?’

Go díreach dá bharr sin, tá sé tábhachtach go nglacann daoine aiteacha páirt ghníomhach i bhforbairt na Gaeilge chun an teanga nua-aoiseach a mhúnlú de réir riachtanais an phobail. 

Cumadh roinnt mhaith téarmaí nua le blianta beaga anuas, ar nós “aiteach”, “neamh-dhénártha ó thaobh inscne de”, “trasinscneach”, agus tá siad le cloisteáil i mbéal an phobail anois toisc go bhfreastalaíonn siad ar fhíor-riachtanais atá sa phobal. 

Buntáiste ar leith a bhaineann le mionteangacha ná nach bhfuil sé chomh deacair páirt a ghlacadh ina bhforbairt. Bíonn sé réasúnta éasca dúinne dul i dteagmháil agus comhoibriú le cainteoirí eile agus rudaí a athrú taobh istigh den phobal urlabhra beag seo. 

Pléitear go minic cé chomh casta is atá sé labhairt i nGaeilge faoi dhaoine neamh-dhénártha gan iad a mhí-inscniú. Bhuel, cumaimis forainmneacha neodracha as an nua mar sin! 

Mura bhfuil muid sásta le téarmaí atá ann cheana féin, cuirimis moltaí faoi bhráid an Choiste Téarmaíochta agus athraímis an teanga! 

Cuidíonn ionchuimsitheacht linn briseadh amach as seanghnásanna leatromacha agus ról dearfach a ghlacadh inár gcultúr dúchais. Is linne an teanga chomh maith.

San am atá thart baineadh úsáid as dlíthe as ré na coilíneachta chun daoine aiteacha a choinneáil faoi smacht. Anois tá sé de dhualgas orainn go léir an teanga a aisghabháil mar ghníomh díchoilínithe agus í a dhéanamh níos ionchuimsithí chun an Ghaeilge a spreagadh i measc pobal níos leithne. 

Céim ar aghaidh i dtreo an díchoilínithe é agus céim ar aghaidh i dtreo shaoirse an phobail aitigh chomh maith.

~ Alt scríofa ag Tadhg Mac Eoghain atá ag cur faoi i mBeirlín

Is ar éigean a thug na meáin clóite in Éirinn aird ar bith ar an scéal a tháinig amach as Ceanada le linn an tsamhraidh. Scéal a léirigh an slad a rinneadh ar bhundúchasaigh i gCúige Saskatchewan agus British Columbia.

Cosúil le scéal na hÉireann, nuair a d’fheidhmigh an stát agus an Eaglais Chaitliceach as lámha a chéile, bhí drochthoradh ann dóibh siúd a bhí imeallaithe agus ar bheagán cumhachta.

Tháinig sé chun solais i rith Mhí an Mheithimh go raibh dhá shuíomh ar a raibh scoileanna cónaithe de chuid na hEaglaise Caitlicí breac le huaigheanna gan leacht – uaigheanna bundúchasacha.

215 páiste a aimsíodh sa chéad scoil, agus 751 duine ag an tarna scoil, an formhór díobh ina bpáistí chomh maith.

Ní fios go fóill ar bhásaigh na páistí ó ghalair éagsúla nó ar dúnmharaíodh iad – tiocfaidh na fíricí gruama amach i gcaitheamh ama.

Tagann na rudaí atá ar eolas againn i láthair na huaire ó chuntais bhéil na n-íospartach a raibh sé de mhí-ádh orthu freastail ar na scoileanna, ach ar tháinig slán uathu.

Brúidiúlacht, mí-úsáid ghnéis, cos ar bholg ar chultúr agus teanga; b’in iad cleachtais na scoileanna “Críostaí” seo.

Dár ndóigh, is i gcomhthéacs coilíneach a tharla an díol náire seo. Bunaíodh na scoileanna cónaithe i dtreo dheireadh an naoú haois déag chun asamhlú cultúrtha a chur i gcríoch ar bhundúchasaigh Cheanada.

B’amhlaidh an scéal i Stáit Aontaithe Mheiriceá, san Astráil agus i dtíortha eile nach iad.

In Éirinn ba iad na páistí ba bhoichte, páistí na máithreacha a raibh “smál” orthu, a mhair in institiúidí den saghas céanna, agus ní gá ach smaoineamh ar an 796 leanbh a fuarthas i ndabhach shéarachais i dTuaim.

Cé go raibh difríochtaí áirithe idir Éire agus Ceanada sa chaoi is go mbaineann an cos ar bholg ar bhundúchasaigh le cúrsaí cine agus aicme, seachas le cúrsaí aicme go príomha mar a tharla in Éirinn, tá cosúlachtaí ann chomh maith.

Bhí an dá stát “neamhspleách” ag an am. D’éirigh le Ceanada féinrialtas a fháil in 1867, tríocha bliain sular bunaíodh na scoileanna cinedhíothaithe.

Bhí “neamhspleáchas” ag Fiche a Sé Chontae na hÉireann ó 1922 chomh maith, agus ba le linn blianta luatha an stáit a tosaíodh ar pháistí agus máithreacha a chur chuig na scoileanna saothair ‘s na neachtlanna Mhaigdiléana.

San fholús cumhachta agus infreastruchtúir a d’fhág an coilíneachas bhí an dá stát sásta go líonfadh an Eaglais Chaitliceach an bhearna. Ná déanaimís dearmad, ach oiread, go raibh ról ag an Eaglais Chaitliceach sa dá thír i gcur chun cinn an Ghalldaithe chomh maith.

Tá Rialtas Bhaile Átha Cliath tar éis praiseach a dhéanamh den phróiseas a thugadh an fhírinne chun solais agus cúiteamh ceart do na híospartaigh.

Rinne an tuairisc is déanaí ar thaithí na n-íospartach sna hinstitiúidí seo beag is fiú den scéal. Seachas an milleán a chur ar an stát, an Eaglais Chaitliceach, na Gardaí agus na hoibrithe “sóisialta”, cuireadh an milleán ar an “tsochaí trí chéile”.

Níl Rialtas Cheanada faoi Justin Trudeau puinn níos fearr agus is cur i gcéill aon phróiseas athmhuintearais sa stát úd fad is a leantar ar aghaidh leis an scrios atá á dhéanamh ar thailte na mbundúchasach sa tóir ar ola, gás agus adhmad.

Tá íospartaigh na n-institiúidí seo i gCeanada agus in Éirinn fós ag maireachtáil le pian na drochíde a d’fhulaing siad.

Tá teanga agus cultúr an dá áit fós an-lag de bharr an naisc lofa idir an stát agus an Eaglais a d’fhorbair i gcomhthéacs an choilíneachais.

Tá neart oibre le déanamh go fóill chun an dá áit a dhíchoilíniú ionas go bhfaighfí réidh le rianta, agus pianta, an stair dhearóil sin.

Bhí sé ina raic sna meáin Ghaeilge le gairid nuair a léirigh Tuarascáil Faireacháin 2020/21 de chuid an Choimisinéara Teanga nach bhfuil go leor de na Comhairlí Contae ag cloí lena ndualgas i leith na Gaeilge, de réir mar a leagtar amach iad in Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003.

Is iomaí tráchtaire glórmhar a dúirt gur scannal é seo agus gur feall é ar Ghaeilgeoirí na tíre. Níl aon dabht faoi ach gur olc an rud é ceart go leor.

Mar is gnáth, áfach, bhí an dearcadh is tábhachtaí i leith pholasaí agus dhán na Gaeilge ar lár go hiomlán sna comhráite seo – dearcadh a thugann aitheantas do na struchtúir caipitlíocha a imríonn tionchar ollmhór ar ár saol uilig.

Ní fiú caint ar fheall na gComhairlí Contae gan a lua gur scriosadh iad le deich mbliana anuas le polasaithe nualiobrálacha an stáit.

Mar a mhíníonn Shannon (2016: 9), “local government level was the hardest hit by employment cutbacks” (22%). Mar bharr air sin, “small rural county councils endured the most austerity” (Turley et al. 2018: 1) – mar atá formhór na gComhairlí a fuair an grád ba mheasa ón gCoimisinéir Teanga, agus mar atá formhór na gComhairlí ina bhfuil ceantair Ghaeltachta.

Go deimhin, tuairiscíodh san Irish Times i mí Dheireadh Fómhair go raibh ganntanas chomh mór sin ar Chomhairlí áirithe nach mbeadh aon rogha orthu ach “to start cutting all services including housing maintenance, roads, lighting and parks services, community grants, festivals and arts supports”.

Ní ábhar iontais é nach mbeadh Comhairlí atá ar an ngannchuid ó thaobh airgid agus cumhachta de ag díriú ar aistriúchán a dhéanamh ar fhoirmeacha nach n-úsáidtear.

Is locht ollmhór ar chóras polaitiúil an Daorstáit go bhfuil sé chomh lárnaithe is atá.

B’institúidí laga iad na Comhairlí Contae fiú sular gearradh a gcuid buiséad go trom.

I bhformhór na dtíortha eile san Eoraip, tá i bhfad níos mó cumhachta polaitiúla ag an leibhéal áitiúil.

Is fiú a lua, freisin, gur laige ná na Comhairlí Contae is laige é Údarás na Gaeltachta – ní nach ionadh é, mar sin, gur minic nach mbíonn mórán rath ar a saothar-san. Fáth eile é seo go bhfuil Misneach go láidir i bhfábhar dílárú maoine agus cumhachta.

Ní féidir drochstaid ár dteanga a thuiscint gan tuiscint a bheith agat ar ollthionchar an chaipitleachais ar chuile chuid den saol. Má tá Misneach agat, bí linn agus athraímis dioscúrsa dípholaitithe na Gaeilge – cuid lárnach den troid ar son chearta na cosmhuintire uilig!

Tagairtí:

Boyle, R. (2015). Public sector trends 2015 [State of the public service series, research paper no. 17]. Baile Átha Cliath, An Foras Riaracháin.

Irish Times (2020). Local authorities say they will have to cut services over collapse in revenues. https://www.irishtimes.com/news/politics/local-authorities-say-they-will-have-to-cut-services-over-collapse-in-revenues-1.4378106

Ó Ceallaigh, B. (2020) Má tá a gcearta uathu is é dualgas lucht na Gaeilge a bheith ina sóisialaigh https://tuairisc.ie/ma-ta-a-gcearta-uathu-is-e-dualgas-lucht-na-gaeilge-a-bheith-ina-soisialaigh/

Shannon, L. (2016). Local and regional bodies in Ireland 2012–2016 [Local government research series, no. 12]. Baile Átha Cliath, An Foras Riaracháin.

Turley, G., et al. (2018). “Austerity and Irish Local Government Expenditure since the Great Recession”, Administration, 66(4).

Tá páirtí polaitiúil nua le hainm aonteangach sa Ghaeilge ar an bhfód – An Rabharta Glas. Is iarbhaill an Chomhaontais Ghlais a d’fhág an páirtí sin – toisc iad a bheith míshásta le cinntí an rialtais a bhfuil an Comhaontas páirteach ann – iad baill an pháirtí nua seo.

Le hainm den chinéal sin, bheiféa ag súil le polasaí daingean láidir uathu maidir leis an Ghaeilge, ach ní mar a shíltear a bhítear i gcónaí.

De réir ailt a foilsíodh ar an 5ú Meitheamh san Irish Independent, ‘sé an moladh atá ag Ciara Noble, atá mar bhall den pháirtí úr seo, ná “Maybe take it out of schools so people who come from foreign countries don’t feel excluded, introduce it some other way [sa Bhéarla a bhí an ráiteas, agus sa Bhéarla a fágfaidh muid anseo é]”.

Níl an chuma air ón méid sin go raibh mórán machnaimh déanta ag lucht an pháirtí nua maidir leis an Ghaeilge sula ndeachaigh siad chun cainte ar an cheist sa nuachtán is mó léamh sa tír.

Ach ag an am céanna, is cinnte go bhfuil leagan éigin den argóint seo cloiste againn go léir uair amháin nó uair eile.

Tá sé imithe ina cliché amach is amach faoin staid seo – an Béarlóir a leagan an miléan ar a mhúinteoir Ghaeilge meánscoile nó ar an gcóras oideachais i gcoitinne dá gráin i leith na teanga, agus an Gaeilgeoir a bhréagnaíonn ar an dtort iad, á rá nach í an córas oideachais is cúis le meath na Gaeilge, ach an coilíneachas, an caipitleachas, agus naimhdeas an stáit.

Cé gur iomaí cúis atá le drochstaid na teanga sa tír seo nach iad an córas oideachais iad, is fíor chomh maith nach bhfuil aon bhealach chun slánú na Gaeilge a chur i gcrích d’uireasa an oideachais go ginéarálta, agus gan an Gaeloideachas ach go háirithe.

I measc na ndrochscéalta gan stad a thagann lá i ndiaidh ló maidir le meath na Gaeilge, ‘sé an Gaeloideachas an t-aon loinnir soilse atá le feiceáil. 

Ó thuaidh agus ó dheas, sa Ghaeltacht agus sna cathracha móra, i gceantracha ardnósacha mar Stigh Lorgan agus i gceantracha an lucht oibre ar nós Baile Munna, i measc Gael a théann siar na céadta glúine sa tír seo agus Gael nua arb as tíortha agus phobail eile na cruinne dá dtuismitheoirí, sa lá atá inniu ann agus le breis is caoga bliain anuas (agus amach anseo chomh maith, má tá rath le bheith orainn maidir le slánú an Gaeilge sa tír seo), is é rath an Gaeloideachais an éacht is mó atá bainte amach ag pobal na Gaeilge. 

In aghaidh naimhdeas an stát ó thuaidh ‘s ó dheas, tá pobal lucht oibre Iarthar Bhéal Feirste agus Tuaisceart Bhaile Átha Cliath tar éis troid fada seasta a dhéanamh chun a gcearta a fhíorú agus oideachas a chur ar a bpáistí trí Ghaeilge. 

Tá Gaeil nua ó gach cúinne den cruinne ag fás aníos, agus iad gníomhach go mór i saol na Gaeilge, agus is buíochas leis an Ghaeloideachas é sin chomh maith.

Más mian linn, mar a deir Noble, a chinntiú nach mothaíonn daoine ó tíortha éagsúla eisiata ón teanga, is é an Ghaelscolaíocht an chaoi is fearr chun é sin a bhaint amach.

Is é an Gaeloideachas, níos mó ná aon ní eile, a nascann na teaghlaigh uile atá ag tógáil clainne le Gaeilge isteach leis an phobal mór taobh leo. Anuas air sin, leagann an Gaeloideachas bunús a bhfuil fréamhacha doimhne curtha aige i bpobail agus saoil áitiúla na tíre do phobail na Gaeilge. 

Más mian linn pobal Gaelach a thógail sna ceantracha ina chónaíonn muid, is iad na Gaelscoileanna agus Gaelcholáistí a luíonn i gceartlár na sprice (agus na bpobal) sin.

Agus má tá muid chun an Ghaeilge, agus pobal na Gaeilge a sheoladh ar aghaidh ó glúin go glúin, is tríd an nGaeloideachas go príomha, a ndéantar agus a ndéanfar sin. Uirlis troda trasglúine i leith na todhchaí atá in oideachas an óige.

Ní chóir go mbeadh aon duine ag moladh an Ghaeilge a ghearradh ón gcóras oideachas, ach a mhalairt. Mar a deir ag an bhfeachtas pobail Gaelscoil 4 All, is ceart bunúsach sa tír seo é oideachas a chur ar do pháistí trí Ghaeilge.

Is leathnú amach mór ar sholáthar na Gaelscolaíochta, níos mó ná aon rud eile, atá ag teastáil ón teanga, chun Gaeloideachas atá oscailte do chách, ionchuimistheach, ilchultúrtha (agus nach bhfuil greim docht na hEaglaise Caitlicí fós air) a chur ar fáil.

I measc baill Misneach tá iarscoláirí an Gaeloideachais agus daoine atá múinteoireacht sna Gaelcholáistí mar gairm bheatha acu.

Tá sé feicthe go soiléir againn an tairbhe a bhaineann leis an Gaeiloideachas do dhaoine óga Gaelacha agus do phobal na Gaeilge i gcoitinne.

Ní fiú do pholaiteoirí a bheith ag caint ráiméise maidir leis an Ghaeilge agus an t-oideachas, gan fios a ngnó a bheith acu ar an méid a bhfuil á rá acu – go háirithe iad siúd a mhaíonn go bhfuil inbhuanaitheacht comhshaoil agus teanga mar sprioc acu.

Go dtí go léiríonn an Rabharta Glas tuiscint ar bhunfhíricí an ábhair seo, is beag aird atá tuillte acu dá dtuairimí.

Tar éis an Chogaidh Fhada sna Sé Contae agus an ardú tuisceana, ní hamháin ar stair fhada an choilíneachais sa tír seo, ach ar ról lárnach na Gaeilge sa streachailt ina choinne sin, i measc phobal náisiúnach Thuaisceart na tíre, ní nach ionadh go gcloistear an Ghaeilge go rialta ar shráideanna Bhéal Feirste. 

Murab ionann le mórchathracha eile na tíre, tá an Ghaeilge láidir go maith ann, mar thoradh ar thréanobair gníomhaithe teanga le tamaillín maith de bhlianta anuas. 

Ach gné amháin den bhorradh seo gur fiú aird a dhíriú air ná an leas atá á bhaint as an nGaeilge chun tairbhe a bhaint as an ardú tuisceana agus meanmain i measc phobail Thuaisceart na tíre. 

Cé gur fíor, gan dabht, gur le ’chuile dhuine an Ghaeilge, cibé áit arbh as dóibh nó cibé post atá acu, ní mór dúinn a bheith airdealach ar na dóigheanna ina mbaineann lucht an rachmais úsáid as an teanga chun a spriocanna géilleagracha féin a bhaint amach – spriocanna nach bhfuil i gcónaí ar leas pobal mionteanga. 

Nuair a fheictear comharthaí dátheangacha in ollmhargaidh Shasanacha agus in oifigí gníomhaireachta eastáit in Iarthar Bhéal Féirste, meabhraítear dúinn an ráiteas a rinne an Conghaileach tráth: 

“Ní móide nach bhfeicfimid tóraithe d’fhostóirí Éireannacha ag cur a gcuid monarchaí dúshaothair faoi choim na meirgí flannbhuí agus na tiarnaí talún faoi réim an rialtais dúchais ag baint deatach as scal gréine an Oileáin Iathghlais chun a gcuid ainchíosa sna hothrais de bhailte na tíre a cheilt orainn.”

Is fiú dúinn smaoineamh ar lucht an rachmais Gaelach – na gníomhairí eastáit atá ag ardú cíosa agus praghasanna tí ar lucht oibre na tíre seo sa lá atá inniu ann sa dóigh chéanna is a bhí an tráth sin a dúirt an Conghaileach an méid sin thuas – mar “bourgeoisie náisiúnta”, mar a chuir an teoiricí Franz Fanon orthu ina leabhar cáiliúil Daoir na Cruinne (The Wretched of the Earth).

Mar a dúirt Fanon, agus é ag déanamh cur síos ar an meánaicme náisiúnta a thagann chun cinn i tíortha iarchoilíneacha tar éis na streachailte in aghaidh an chórais choilínigh – rud atá le brath i dTuaisceart na hÉireann faoi láthair, áit a bhfuil meánaicme nua eacnamaíoch agus pholaitiúil tagtha chun cinn sa bpobal náisiúnach:

“Ní bhíonn an bourgeoisie náisiúnta de na tíortha tearcfhorbartha [agus áirítear Béal Féirste mar cheann des na ceantracha leis na rátaí bochtanais is airde in Iarthar na hEorpa, gan dabht sa chatagóir sin] gafa le déantúsaíocht, le cumadh, le tógáil ná le hobair, is do ghníomhaíochtaí idirmheánacha go hiomlán a bhíonn siad tugtha. 

Is cosúil gurb é an sprioc is giorra dá gcroí a bheith ag reáchtáil agus a bheith páirteach sa gcambheart… 

Ní bhaineann an aidhm atá ag an bourgeoisie leis an náisiún a athrú; baineann sé, go bunúsach, le bheith mar idirghabhálaí idir an náisiún agus an caipitleachas, gan srian ach fé cheilt, a chuireann air féin inniu cuma an nuachoilíneachais. Beidh an bourgeoisie náisiúnta sásta a bheith ina ghníomhaire gnó an bourgeoisie iartharach.”

Tá sé rí-shoiléar nach bhfuil i ngníomhairí eastáit agus ligin ach leagan eile den “bourgeoisie náisiúnta” sin atá ag iarraidh an ról lárnach a imríonn an Ghaeilge anois i measc phobail Bhéal Féirste a chur chun a leasa féin. 

Mar Ghaeil atá tiománta d’athbheochan na Gaeilge i ngach gné den saol (saol trí Ghaeilge atá uainn, dar ndóigh) is fiú dúinn a bheith amhrasach faoi iarracht ar bith míleas a bhaint as an teanga, ach go háirithe nuair is iad na daoine agus an aicme chéanna atá ag cur cíosanna agus praghasanna tithe ár bpobail in airde atá ina bhun sin.

Ar fud na hÉireann, ní hamháin i gcathracha móra na tíre, ach i gceantracha tuaithe agus Gaeltachta, agus fiú amháin ar na hoileáin thiar, tá ganntanas mór tithíochta ar phraghas réasúnta. 

Is iad na cúiseanna céanna atá leis sin i ngach áit – cíosanna arda, praghasanna arda, ganntanas tithíocht phoiblí agus sóisialta, infheisteoirí ag ceannach tithe mar thithe saoire nó mar réadmhaoin infheistíochta, deacrachtaí ó thaobh ceadúnas pleanála a fháil, agus tithe á bhfágáil tréigthe go forleathan. 

Tá an ghéarchéim tithíochta ar cheann des na cúiseanna is mó nach féidir le daoine óga ó na ceantracha seo cur fúthu sa Ghaeltacht agus a gclanna a thógáil ann. 

Más saol trí Ghaeilge atá uainn, is mithid dos na pobail Ghaelacha sin an deis a bheith acu cur fúthu san áit gur mhian leo, bíodh sin sna Gaeltachtaí tuaithe nó sna cathracha móra.

Ní haon chomhghuaillithe linn sa streachailt seo na tiarnaí talún ná a gcuid gníomhairí.

Fáilteoimis roimh fheiceáileacht na Gaeilge i measc an phobail, ach ná cuirimis aon dallamullóg orainn féin maidir le cé hiad siúd a bhfuil leas na Gaeilge agus a pobail trí chéile mar sprioc acu agus cé hiad siúd nach bhfuil uathu ach brabach a bhaint as an dteanga. 

Mar a rinne Máirtín Ó Cadhain ina léirmheas ar Ghluaisteacht na Gaeilge, nílimid ach ag dearbhú an chogadh aicmíocht atá ar bun cheana féin. Is iad, mar a dúirt sé, na Petie O’Sheas, na Fullers, agus óstáin na Rosa, agus is iad, dar linne, leithidí Northern Property sa lá atá inniu ann, atá ag cur an chogaidh sin, “dhá fheidhmiú go nimhe neánta ó lá go lá agus ó bhliain go bliain in aghaidh na haicme íochtair agus a gcultúir.”

Ina n-aghaidh siúd ar mian leo míleas a bhaint as an teanga, tá moladh an Cadhnaigh an tráth sin fós ina cheart fosta:

“An áit is tréine an dushlán in aghaidh an rachmais, in aghaidh na héagóra, ar son na bhfann agus na mbocht, bíodh fáinne Gaeilge an Choirnéil le feicéail agus leas dá bhaint as anois nár shamhlaigh an Coirnéal ariamh.” 

Mar a dúirt sé i leith slánú na Gaeilge – “Ní féidir an slánú seo a dhéanamh ach le Athghabháil na hÉireann – seilbh na hÉireann agus a cuid maoine uilig a thabhairt ar ais do mhuintir na hÉireann.” Nílimid den tuairim gur aon chabhair chuige sin a gheobhaimid ó Northern Property.